–यमबहादुर दुरा
समयले पछि पारिसकेका मीठा पलहरू सम्झँदा कहिलकाही यस्तो लाग्छ, जादूको छडीले हानेर ती पलहरूलाई यथावस्थामै फर्काऊँ र एकपटक त्यसमा भरपूर रमाऊँ । ती पलहरूलाई फर्काउने असफल प्रयास गर्दा मेरो मन सम्झनाका तरेलीहरूमा वयली खेल्न पुग्छ । यसले मनलाई झन् वेगवान् बनाउँछ । मेरो मन वेग हानेर अतीतमा मीठा पलहरूको साम्राज्यमा पुग्छ अनि ती पलहरू चलचित्रको दृश्यजस्तै आँखा अगाडि नाँच्न थाल्छन् ।
चैतेदशैं जात्रा । यो जात्रालाई सम्झने बित्तिकै बाल्यकालका सम्झनाह एकएक ताजा बन्न पुग्छन् । दुराडाँडास्थित मेरो गाउँको थाप्लोमा तुर्लुङकोट कालिका रहेको छ । कालिका माईको नामले पनि चिनिने त्यस ठाउँमा हरेक वर्षको चैतेदशैंमा जात्रा लाग्छ । त्यो जात्राको सम्झनामात्र गर्दा पनि हिर्दयको तार झङ्कृत हुन थाल्छ र मन बेलगाम घोडाझैं बुर्कुसी मारेर त्यहीँ पुग्छ ।
चैतेदशैं जात्राले स्थानीय जीवनशैलीमा उच्च महत्व राख्थ्यो । गाउँघरमा अहिलेको जस्तो छ्यासछ्यास्ती पसल नभएकोले कोदाली, फालीजस्ता कृषि औजार; लत्ताकपडा, नूनतेलजस्ता आवश्यकीय वस्तु किन्न जात्रा नै पर्खनुपर्ने अवस्था आउँथ्यो । जात्रा शुरु हुनु एक–डेड महिनाअघिदेखि नै घर–घरमा तयारी शुरु हुन्थ्यो । खर्चबर्च जोहो गर्ने, लुगाफाटोको व्यवस्था गर्ने, जाँड राख्नेजस्ता आधारभूत पूर्वतयारीले जात्राको पूर्वसन्ध्याको सङ्केत गथ्र्यो । चैतेदशैंको पूर्वसन्ध्या लुगा धुने उत्सव नै शुरु हुन्थ्यो । गाउँघरमा साबुनको चलन आउनुभन्दा लुगा धुने काइदा बेग्लै थियो । ठूल्ठूला ताउलोमा पानी र खरानी हालेर घोलिन्थ्यो । धुनुपर्ने लुगा पनि त्यसैमा राखिन्थ्यो । त्यसमाथि ताउलोलाई अगेनुमाथि बसालिन्थ्यो । आगोमा भकभक उम्लेपछि पधेरामा लगेर धुने काम गरिन्थ्यो । मैलो राम्रोसँग जावोस् भनेर लुगालाई काठको दाबिलोजस्तो वस्तुले पिटिन्थ्यो र धारामा धोइन्थ्यो । यस्तो थियो, साबुनबिनाको त्यतिबेलाको लुगा धुने परिपाटी । अहिले त यस्तो कुरा किस्साजस्तो मात्र लाग्छ ।
जात्रा र चाडवाडमा लाउने लुगाहरू बेग्लै हुन्थे । ती लुगाहरू दशैं, तिहार, चैते दशैं वा अरू यस्तै चाडवाडमा मात्र लगाइन्थ्यो । यस्ता लुगाहरू वर्षदिनमा चार/पाँच पटकभन्दा बढी लाइन्नथ्यो । सँधैभरि नयाँ र राम्रो लुगा लाउँदा राम्रो देखिन्न भन्ने मान्यता थियो, गाउँघरतिर । त्यसैले चाडवाड र अघिपछि लाइने लुगा बेग्लाबेग्लै हुन्थे । चाडवाडमा मात्र लाइने ‘पर्वे लुगाहरू’ काठको मधुसभित्र खुब जतनसाथ राखिन्थे । लाहुरबाट ल्याइएका टिनको बक्सभित्र ती ‘पर्वे लुगाहरू’ राखिन्थे । साथमा कपुरको प्याकेट पनि राखिन्थ्यो । यसो गर्नुका पछाडि मूल रूपमा दुइटा कारण हुन्थे– लुगालाई कीराबाट जोगाउनु र त्यसलाई सुगन्धमय बनाउनु । कीराले खान्छ वा ओसिन्छ ती भनेर घाम लागेको बेलामा कुनै कुनै बेला टाँगोमा सुकाइन्थो । यस्तै बेलामा मात्रै घामको मुख देख्न पाउँथे, ती राख्ने लुगाहरूले ।
गाउँका चेलीबेटीले यस्तै मौकामा सोह्र सिंगार गर्ने मौका पाउँथे । वर्षमा दुई चारपटकमात्र । जात्रा हेर्न जाने दिनमा उनीहरू धानको भुसले हातगोडा धुन्थे । गहना टल्काउँथे । पँधेराको ढुङ्गामा कुर्कुच्चा घोट्थे । कण्ठ, जन्तर, ढुङ्ग्रीजस्ता गहनाले सिँगारिएर चेलीबेटीहरू बजार जान्थे । मखमली चोली र मलाया र ब्रुनाईबाट लाहुरेहरूले ल्याएका ‘फूलबुट्टे लुङ्गी’ उनीहरूको रोज्जा परिहन ठानिन्थ्यो । केश परिधान त्यति ‘स्टाइलिस्ट’ नभए पनि कोरीबाटी गरेर चुल्ठोमा लाँकुरीको फूल सिउरिने गर्थे । केटाहरूका लागि सिंगारपटारको त्यतिविधि अवसर हुँदैनथ्यो ।
त्यो जात्रा लोकसंगीतका लागि उर्वरभूमि मानिन्थ्यो । ठाउँ–ठाउँमा गीतका खालहरू जम्थे । ठाडो भाका, चुड्काजस्ता स्थानीय लोकभाकाहरू श्रुतिमाधुर्य फैलाउँदै गुञ्जन्थे । कोही कोकिलकण्ठे स्वरमा गीत झिक्थे, कोही गीत छोप्थे, कोही मादलको खरीमा औंला नचाउँथे । अनि, कोही नाँचमा मस्त भएर छेपारी बटार्थे । बीच–बीचमा ठट्टापूर्ण अभिव्यक्तिले साम्राज्य जमाउँथ्यो र त्यसलाई अट्टहासले अनुमोदन गर्थ्यो। गीताङ्गेहरू माहुरीको रानोजस्तै बन्थे र गीत सुन्ने र नाँच हेर्नेहरूको भीडले घेरिएका हुन्थे । उता, मन्दिर परिसरमा भक्ति संगीत पनि समानान्तर रूपमै गुञ्जन्थ्यो ।
छेलो प्रतियोगिता जात्राको अर्को आकर्षणको केन्द्र बन्थ्यो । छेलो हान्नकै लागि लाहुरेहरू छुट्टी लिएर घर आउँथे । ‘मै हुँ’ भन्ने युवाहरू छेलो हान्न तँछाड मछाड गरेर तम्सिन्थे । छेलो हान्ने बेलामा छेलो हान्ने व्यक्तिका कुनै कुनै हुल्याहा साथीहरू धाँधली गर्न पनि पछि पर्दैनथे । आफ्ना साथीलाई जिताउन ढुङगाले टेकेको टाउँभन्दा एक दुई बित्ता, कहिलेकाहीँ एक दुई हात पर किलो गाड्न खोज्थे, उनका साथीहरू । बलमिच्याइँ पनि चल्थ्यो । यस्तो बेलामा निकै दगलफसल हुन्थ्यो । त्यस बेला ठेलाम्ठेल र धकेलाधकेलको अवस्था पनि आउँथ्यो । एकप्रकारले त्यहाँ 'जसको शक्ति, उसको भक्ति' भन्ने उखान चरितार्थ हुन खोज्थ्यो । तर उपस्थित भद्रभलाद्मीहरूले त्यसो हुन दिँदैनथे । निकै चर्को घम्साघम्सीपछि बलवीरहरूको बाहुबलको स्तर निर्धारण हुन्थ्यो । छेलो प्रतियोगितामा पहिलो हुने व्यक्ति स्थानीय ‘सेलिब्रिटी’ बन्न पुग्थ्यो । प्रतियोगितामा दोस्रो र तेस्रो हुनेहरूको पनि गणना हुन्थ्यो तर उनीहरूको त्यतिविधि ‘क्रेज’ हुँदैनथ्यो ।
 |
| कसको तागत कति : चैते दशैं बजारमा छेलो प्रतियोगिता हेर्दै गरेका दर्शक । तस्बिर : प्रकाश दुरा |
छेलो जित्नेलाई सिंदुर–जात्रा गरिन्थ्यो अनि बलियो युवकको काँधमा राखेर ठूलै जुलुसका साथ बजार परिक्रमा गराएर देवीको थानमा पुर्याइन्थ्यो । जुलुसका सहभागीहरू जम्मै बाटो आफ्नैजस्तो गरी हिँड्थे । स–साना केटोकटीका आमाहरूलाई आफ्ना लालाबाला जोगाउन हम्मेहम्मे पर्थ्यो । लालाबालालाई जुलुसले मिच्लान् कि भनेर आमाहरू निकै सतर्क हुन्थे ।
छेलो जित्नेलाई साफा गुथाउने, फूल लाइदिने र अबिर घसिदिने गरिन्थ्यो । यसलाई स्थानीय भाषामा ‘फूलपगरी गर्ने’ भनिन्छ । ‘फूलपगरी गर्ने’ क्रम सकिएपछि गाउँका चेलीबेटीहरूले खट्टे–भट्ट, रोटी, अचार, झिलिङगा, जाँड–रक्सीजस्ता स्थानीय परिकार र पेय पदार्थले स्वागत गर्दथे । बीच–बीचमा प्रेममय संवाद र गीतको झङ्कारले वातावरणलाई थप सुरम्य बनाउँथ्यो । खानपान सकिएपछि पैसाको बिर्को लाएर रक्सीको पुङ र बोतल चेलीबेटीलाई नै पुनः फिर्ता गरिन्थ्यो । यस्ता गतिविधिले चेलीबेटी–माइतीबीचको सद्भाव र माया–ममताको साक्षी बक्थे ।
जात्रामा लाहुरे र तिनका श्रीमतीहरू विशेष आकर्षणको केन्द्र बन्थे । कारण थियो, उनीहरूका गरगहना र परिधान । गाउँमा विदेशी शैलीका पहिरन भित्र्याउने काम लाहुरे मूल रूपमा लाहुरेहरूबाटै हुन्थे । एकप्रकारले वर्गविहीन अवस्थामा रहेको समाजमा उनीहरू सम्पन्न वर्गको प्रतिनिधित्व गरेर उदाएझैं देखिन्थे । ‘लाहुरे संस्कृति’ ले गाउँघरमा विदेशी चालढाल र पहिरनप्रति मोह जगाउन सघाएको थियो । जात्रा सकिएपछि मेलापात र पँधेरामा लाहुरे र तिनका श्रीमतीले लाएका लुगा र गरगहनाको बयान चल्थ्यो, जुन समय काट्ने मेलो बन्थ्यो । कतिपय छोरीचेली फलानो लाहुरेको जहानको जस्तो लुगा चहियो भनेर क्रयशक्ति कमजोर भएका आमाबालाई पिरोल्थे ।
जात्रा हेर्न आएका छिमेकी गाउँका तन्नेरी तरुनीहरूलाई घर फर्कने बेलामा बाटो छेकेको दृश्य देखिन्थ्यो । पाहुना बनाएर बनाएर न्यायो र मीठो आतिथ्य दिइन्थ्यो । बाटो बन्द गरिन्थ्यो । नाकाबन्दी गरिन्थ्यो । एकप्रकारले त्यो नाकाबन्दी सशस्त्र द्वन्द्वकालीन नाकाबन्दीभन्दा कडा हुन्थ्यो । तर नाकाबन्दी माया–ममता र सदभावको सूचक थियो । उम्केर जानै मुस्किल । पहिले पहिले त, हिंडने बाटोमा पछ्यौरी र रुमाल राखेर बाटो अवरुद्ध गरिन्थ्यो रे । यस्तो दृश्यचाहिं हामीले देखेनौं । ‘यो मायालाई कहाँ जान दिऊँला, जाले रुमाल बाटैमा फिजाऊँला’ भन्ने गीत शायद यस्तै प्रचलनबाट जन्मेको हुनुपर्छ । यसप्रकारको आतिथ्यको पैंचो आतिथ्य नै दिएर ऐन मौकामा राम्रैसँग तिरिन्थ्यो ।
भावीले जसलाई जोसित जिन्दगी बिताउन लेखेको भए पनि ‘चोखो माया फुको ठट्टा’ सबैसित चल्थ्यो । बोली र बचनले मन राख्न कसैले कञ्जुस्याइँ गरिंदैनथे । जात्रामा मनका लावण्यवती र लावण्यमान्हरू कोशेली साटासाट गर्थे । कोशेली साटासाटसँगसँगै कसै कसैको त मन र मुटु पनि साटिन्थ्यो । यसप्रकारको रंगरेशमबाट चिनजान र मायाममताको क्षितिज उघ्रिंदै जान्थ्यो, घरबार नभएकाहरूको घरबार जोडिन्थ्यो, एकाध अवस्थामा घरबार भएकाहरूको घरबार भत्किन्थ्यो पनि । ‘बरको छाँया, घरको के माया’ भनेर हिंड्ने अल्लारेहरूको मात्रै घरबार भत्किन्थ्यो, अरुको होइन ।
जात्रामा एकाध हल्लाखोर जड्याहाहरू पनि भेटिन्थे । काठको पुङमा कैद छनुवा जाँड र रक्सीको असली करामत उनीहरूमा देखिन्थ्यो । लैनो पाडोझैं गरी धर्याङधर्याङ गर्दै हिंड्थे । दुई कदम अगाडि, एक कदम पछाडि । तिनलाई सम्हाल्दा साथीसंगीको बाह्र बज्थ्यो । जात्रामाथि जात्रा थपिन्थ्यो । त्यतिबेला उनीहरू जात्राकै एउटा हिस्सा बन्न पुग्थे ।
कुनै कुनै बेला जात्रामा झगडा पनि हुन्थ्यो । के के निहुँमा झगडा हुन्थ्यो, त्यो हामीलाई थाहा हुँदैनथ्यो । धेरैजसो झगडा मद्यपानकै कारणले हुन्थ्यो । कतिपय अवस्थामा त कुटाकुटको अवस्था पनि आउँथ्यो । झगडियाहरूबीच शान्ति कायम गर्ने क्रममा स्थानीय गन्यमान्य र भद्रभलाद्मीहरूका निधारमा पसिना छुट्थ्यो ।
गाउँघरमा पश्चिमी दुनियाँमा विकसित प्रविधि भित्र्याउने काममा लाहुरेहरूको योगदान छ । गाउँघरमा क्यामरा भित्र्याएर फोटो खिच्ने र टेप रेकर्डर ल्याएर स्थानीय भाकाहरू रेकर्ड गर्ने काम उनीहरूबाटै भएको पाइन्छ । जात्रामा ठूल्ठूला टेप रेकर्डर भिरेका लाहुरेहरू भेटिन्थे । टाटन वा मखमलको खोल हालेर टेप रेकर्डर भिरिन्थ्यो । काधमा भिर्न सजिलो होस् भनेर त्यसमा फिता हालिएका हुन्थे । जति ठूलो टेप रेकर्डर, उति धेरै इज्जत । त्यतिबेला काँधमा टेप रेकर्डर झुण्ड्याउने लाहुरेहरूको भाउ उकालो लाग्थ्यो, अहिलेको सुनको भाउजस्तै । उनीहरूका अगाडि ढाक्रेहरूको कुनै भाउ हुँदैनथ्यो । सुनको दाँजो पित्तलको कुनै भाउ नभएजस्तै ।
केटाकेटीमा हाम्रो संसारचाहिँ बेग्लै थियो । एकप्रकारको सुखी संसार । खल्तीमा सुका–मोहर लिएर जात्रामा पुग्थ्यौं । आमा–बा अघि लागेर बाख्राको चुल्बुले पाठोझैं उफ्रिंदै ठूलो उत्साह लिएर जात्रास्थलमा पुगिन्थ्यो । रमिते बनेर टहलिनु; बेलुन किनेर फुक्नु; बजारमा सिठी बजाउनु; पीपलगेडी मिठाइ माला मिठाइ किनेर खानु; मन परेको वस्तु किनिदिनुहोस् भनेर आमा–बालाई पिरल्नुजस्ता कामहरू केटाकेटीको भागमा पथ्र्यो ।
चैतेदशैं जात्रामा पानीको अभाव हुन्थ्यो । डाँडाको चुचुरोमा जात्रा लाग्ने र नजिकै पानीको स्रोत नभएकोले पानी पाउन गाह्रो हुन्थ्यो । चैत–वैशाखको चर्को घाममा केटाकेटीहरू पानी तिर्खाले काकाकुल हुन्थे । पानीको मूल भेट्टाउन ‘कुवापानी’ भन्ने ठाउँमा पुग्नुपथ्र्यो, जुन ठाउँ केटाकेटीका लागि लामो दूरी मानिन्थ्यो । एकपटकको घटना सम्झन्छु । जात्रामा त्यतिबेलाका हामी भुसुना ठिटामिटा तिर्खाले काकाकुल भयौं । हामीले वरिपरि पानी भेटेनौं । पानी खोज्दै जाँदा छेलो हान्ने ठाउँनेर रहेको भैंसी आहल खेल्ने पोखरी देख्यौं । बाहिरबाट हेर्दा पानी सङ्लो नै थियो । त्यही पोखरीको पानी रक्सीको बोतलमा भरेर घट्घट्ती पियौं । हाम्रो तिर्खा शान्त भयो ।
चैत–बैशाखको बेला हुने भएकोले मौसम अस्थिर हुन्थ्यो । कुनै बेला एकैछिनमा हावाहुरी चल्ने र असिना पर्ने गथ्र्यो । यसबाट बजार भाँडिन्थ्यो । एकपटकको जात्राको घट्ना म अझै सम्भन्छु । म केटाकेटी छँदैको कुरा हो, जात्रा सकिने बेलामा हावाहुरी चल्न थाल्यो । भागदौड मच्चिन थाल्यो । साथीसंगी र अभिभावक कता छुटे कता । भागाभाग गरेर घर फर्कंदा पल्टनबाजी खाँदै बाटोबाट तल खुर्मुरिएँ । एकछिन अघिको रमाइलो जात्रा अनिष्ट घटनामा परिणत हुने छाँटकाँट आयो । मेरो टोपी हावाले उँडायो ।त्यतिबेला नै गुनले भरिएकी एकजना महिला मेरो अगाडि प्रकट भइन् । ती महिलाले मलाई उद्दार गरिन् र मेरो टोपी पनि खोजेर ल्याइदिइन् । उनलाई चिनिन । उनी को थिइन्, रहस्यकै गर्भमा छ तर उनको गुन बिर्सिनसक्नुको छ ।
यसरी चैतेदशै मेरो स्मृतिका पानाहरूमा छाउने गर्छ । चैतेदशैंसित गाँसिएका अनगिन्ती संस्मरणहरू मनको कुनामा संगालिएर बसेका छन् । गाउँघर क्रमिक रूपमा रित्तिंदै जाँदा चैतेदशैं जात्राको रौनक ह्वात्तै घटेको छ । हामी केटाकेटी छँदा खुट्टा हाल्न नसकिने ठाउँ अहिले खाली खाली हुन थालेको छ । विगतका गुलाबी क्षणहरू गायव भइसकेका छन् । आज ती क्षणहरू सम्झिँदा सपनाजस्तै लाग्छ । समयले कति ठूलो फेरो मारिसकेछ । ती गुलाबी क्षणहरू समयले पत्तै नपाई खोसेर लगेछ । अब खोजेर कहाँ पाउनु ती क्षणहरू ।
[साभार : नेपाल (वैशाख १–८, २०७०) । सामान्य परिमार्जनसहित]
[अद्यावधिक : २०७२।०५।३०]
