Monday, April 14, 2014

नेपाल–बेलायत दौत्य सम्बन्धका नखुलेका पाटा

–यमबहादुर दुरा

नेपाल र अङ्ग्रेजबीच युद्ध भएको २०० वर्ष पूरा भएको छ भने यी दुई देशबीच दौत्य सम्बन्ध स्थापना भएको पनि २०० वर्ष पुग्दैछ । यस सन्दर्भमा काठमाडौं र लन्डनमा तामझामपूर्ण औपचारिक समारोह आयोजना भएका समाचार आइरहेका छन् । ती समारोहमा नेपाल र बेलायतबीच दौत्य सम्बन्धमा स्थापना भएको द्विशतावार्षिकीको खुसीयालीका शब्द साटिएका सामाचार सुन्न तथा पढ्न पाइने गरेको छ । खुसीयालीका यसप्रकारका अभिव्यक्तिलाई एक हदसम्म सकारात्मक रूपमा हेर्नुपर्ने हुन्छ । यतिमा मात्र दुई देशबीच विद्यमान दौत्य सम्बन्धको सग्लो तस्बिर भने आउँदैन । यसमा उजागर हुनुपर्ने अरू धेरै पक्ष छन् ।

सन् १८१४ मा शुरु भएको नेपाल र अङ्ग्रेजबीचको युद्ध सन् १८१६ मार्च ४ तारिखमा भएको ‘सुगौली सन्धि’ मा पुगेर टुङ्गियो । ‘सुगौली सन्धि’ हुनुभन्दा अघि नेपाल पूर्वमा टिष्टा र पश्चिममा सतलज नदीसम्म थियो । त्यतिबेला नेपालको क्षेत्रफल दुई लाख चार हजार ९१७ वर्गकिलोमिटर थियो । ‘सुगौली सन्धि’ पछि नेपालको सीमाना पूर्वमा मेची र पश्चिममा महाकालीसम्मको भू–भागमा खुम्चियो । नेपालको घटेर एक लाख ४७ हजार १८१ वर्गकिलोमिटरमा सीमित भयो । यसरी नेपालले आफूले चर्चेको एकतिहाई भू–भाग गुमायो, त्यो पनि अन्नभण्डार मानिने टिष्टादेखि सतलजसम्मका उब्जाउ भू–भाग ।
सुगौली सन्धि' अघिको नेपाल

‘सुगौली सन्धि’ लाई असमान सन्धिका रूपमा लिने गरिन्छ । इतिहासका अध्येताहरूका अनुसार नेपाल र अङ्ग्रेजबीच पाँचवटा मोर्चामा युद्ध भए । नेपालले महाकाली नदी पश्चिमका दुई वटा मोर्चामा मात्र युद्ध हारेको थियो भने बाँकी तीन वटा मोर्चामा युद्ध जितेको थियो । अचम्मलाग्दो कुरा के छ भने तीन मोर्चामा युद्ध जित्नेहरूको आज कुनै नाम–निशाना छैन । युद्ध जित्नेहरू किन ओझेलमा परे ? दुईटा मोर्चामा मात्र युद्ध हार्दा नेपालले किन एकतिहाई भू–भाग गुमाउने गरी ‘सुगौली सन्धि’ गर्नुपर्यो ? यी पेचिला प्रश्नको उत्तर खोजिनु आवश्यक छ ।

‘सुगौली सन्धि’ ले नेपालको सार्वभौमसत्तामाथि धावा बोलेको देखिन्छ । सन्धिको दफा ६ मा नेपाल र सिक्किमबीच कुनै मतभिन्नता देखिएमा त्यसको मध्यस्थता बेलायत सरकारले गर्ने र उसले गरेको निर्णय नेपालका लागि मान्य हुने उल्लेख छ । सोही सन्धिको दफा ७ मा नेपालले बेलायतको अनुमतिबिना कुनै बेलायती, युरोपेली वा अमेरिकीलाई आफ्नो सेवामा राख्न पाउने छैन भनिएको छ । सन्धिमा रहेका यस्ता प्रावधानले नेपालको हैसियतलाई ‘मुठीको माखा’ भन्दा बढी ठानिएको देखिँदैन । अर्को शब्दमा भन्दा ‘सुगौली सन्धि’ ले नेपाललाई स्वतन्त्र राज्यको रूपमा स्वीकारेको पाइँदैन ।

इतिहासका कतिपय प्रसंगलाई केलाउँदा बेलायतसामु नेपाल ‘दयाको पात्र’ को रूपमा उभिएको देखिन्छ । यसलाई पुष्टि गर्ने एउटा दृष्टान्त छ । सन् १८५७ मा भारतमा अङ्ग्रेजविरुद्ध विद्रोह भयो । त्यस विद्रोहलाई शान्त पार्न, अझ भनौं अङ्ग्रेजलाई सहयोग गर्न नेपालका तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणाले नेपाली सेना त्यसतर्फ  पठाए । त्यसमा उनी आफैं पनि सामेल भए । त्यसपछि भारतमा राज गरिरहेका अङ्ग्रेज शासक खुसी हुँदा नेपालले ‘सुगौली सन्धि’ मा गुमाएका भू–भागमध्ये बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुर फिर्ता पायो । यी ठाउँ ‘नयाँ मुलुक’ का नामले पनि परिचित छन् । अब प्रश्न उठ्छ, नेपालले आफ्नो गुमेको भूगोल पाउन आफूलाई ‘दयाको पात्र’ बनाएर अङ्ग्रेजलाई खुसी बनाउनुपर्ने बाध्यता हो ? यसका लागि कुनै अरू सम्मानजनक वैधानिक उपाय छैन ?

अहिले छिन्नै लागेको ‘गोर्खा भर्ती केन्द्र’ नेपाल र बेलायतबीच स्थापित सम्बन्धको एउटा दुःखदायी  विरासत हो । सन् १८१५ अप्रिल २४ तारिखमा गोर्खा पल्टन राख्नेबारे स्वीकृति भई सन् १८१५ मे १५ तारिखमा ब्रिटिश कमाण्डर जनरल अक्टरलोनी र नेपालका सेनाध्यक्ष अमरसिंह थापाबीच ‘गोर्खा भर्ती केन्द्र’ का सम्बन्धमा सहमित भएको देखिन्छ । ‘गोर्खा भर्ती केन्द्र’ नेपाल र बेलायतबीच स्थापित दौत्य सम्बन्धकै बीचबाट जन्मेको एउटा अतिशय पीडादायी इतिहास हो, जसमा स्वाभिमानी नेपालीको ‘नूर गिरेको’ कथा लुकेको छ ।

‘गोर्खा भर्ती केन्द्र’ ले नेपालीलाई ‘भाडाका सिपाही’ नामले विश्वमाझ चिनाउने काम ग-यो । पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धमा लगभग दुई लाख नेपालीले बेलायतका तर्फबाट ज्यानको बाजी थापेर लडे । तीसौं हजार नेपालीले ज्यान गुमाए । युद्धमा सयौं नेपाली हराए । युद्धमा मानिएका, हराएका र घाइते भएका नेपालीको यथार्थ अभिलेख कसैसँग पनि छैन । युद्ध सकिएपछि अनावश्यक ठहरिएका नेपालीलाई रित्तो हात घर फर्काइएका कयौं दृष्टान्त इतिहासकारहरूले दिएका छन् ।

यसरी ‘गोर्खा भर्ती केन्द्र’ ले नेपालीलाई धेरै हदसम्म पीडा दिने काम ग-यो । यसले रोजगारी र वृत्ति–विकासमा नेपालीलाई सहयोग गरेको तथ्यलाई नकार्न सकिँदैन । यति हुँदाहुँदै पनि कति इज्जतका साथ नेपालीले ‘गोर्खा भर्ती केन्द्र’ बाट रोजगारी पाए भन्ने कुरा अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । गोर्खालीमाथि तलब, भत्ता र सुविधामा भएका असमान व्यवहार आज पनि ‘निको नभएको पुरानो घाउ’ बनेर बल्झिरहेको छ ।

बेलायत प्रजातन्त्र र मानव अधिकारको उत्पत्तिको एउटा थलो ठानिन्छ । त्यस मुलकबाट आफ्ना लागि लडेका नेपालीका बारे अन्यया हुनु हुँदैनथ्यो । तैपनि ऊ गोर्खा सैनिकका समान, सम्मानजनक हक, अधिकार स्थापनको उचित समाधान निकाल्न तत्पर नहुनु सुहाउने कुरो होइन । त्यस्तै हजारौं गोर्खालीको रोजीरोटी गाँसिएको यस विषयमा नेपाल सरकार एक प्रकारले मौन रहनु आफैंमा अर्को दुःखदायी प्रसंग हो । गोर्खालीमाथि भएको असमान व्यवहारसम्बन्धी मामिला आज पनि बेलायती संसद्, अदालत, गोर्खा सैनिकका परिवारजन र बुद्धिजीवीबीच बहसको विषय बनिरहेको छ ।

नेपाल र बेलायतबीच दौत्य सम्बन्धमा स्थापना भएको द्विशतवार्षिकीको यस अवसरमा यस्ता सङ्गीन विषय उठ्नु आवश्यक छ । नेपाली राष्ट्रवादलाई बदलिँदो विश्वपरिवेशमा सदृढ तुल्याउन, नेपाली नागरिकको स्वाभिमानलाई उँचो बनाउन र इतिहासमा भएका अन्यायपूर्ण व्यवहारहरूलाई सच्याउन नेपालले ‘सुगौली सन्धि’ देखि ‘गोर्खा भर्ती केन्द्र’ सँग गाँसिएका तमाम मामिलाबारे बेलायतसँग वार्ताको थालनी गनुपर्छ ।

वार्ताको फल कस्तो निस्कन्छ, त्यो भविष्यले बताउने कुरा हो तर नेपालले आँट गरेर बेलायतसँग वार्ताको पहल गरेर इतिहासमा भएका अन्यायपूर्ण व्यवहार सच्याउने आधारभूमि तयार पार्नुपर्छ । नेपाल र बेलायतबीच दौत्य सम्बन्धमा कायम भएको द्विशतावार्षिकीको यो घडी भनेको इतिहासको समीक्षा गर्ने, ओझेलमा परेका ऐतिहासिक तथ्यलाई उजागर गर्ने, इतिहासको थप खोज–अनुसन्धान गर्ने एवम् प्राप्त ऐतिहासिक तथ्यहरूको थप व्याख्या र विश्लेषण गर्ने सुनौलो मौका हो ।

यो समय भनेको दौत्य सम्बन्धको चुनौती र उपलब्धिको हिसाब–किताब गर्नुपर्ने बेला पनि हो । यो घडी वर्तमानबाट पछि फर्किएर विगतलाई चियाउने र त्यसबाट पाठ सिकेर भविष्यको खाका तयार पार्ने बेला पनि हो । नेपाल र बेलायतबीच विद्यमान दौत्य सम्बन्धलाई कोरा औपचारिकतामा मात्र सीमित राख्दा देश र जनतालाई अन्याय गरेको र बेलायती दासतालाई स्वीकारेको ठहरिन्छ । विगतप्रति आँखा चिम्लनु भनेको इतिहासमा भएका अन्यायपूर्ण व्यवहारलाई सदर गर्नु र भोलिका सन्ततिमाथि अन्याय गर्नु हो । दौत्य सम्बन्धबारे चुनौती र उपलब्धिको हिसाब–किताब गरेर भोलिको कार्यदिशा निर्धारण गरेमात्र नेपाल र बेलायतबीच कायम दौत्यसम्बन्धको द्विशतावार्षिकी समारोहका पलहरू सार्थक रहनेछन् ।

[साभारः पुलेसो (वैशाख १, २०७१)। तस्बिर : इन्टरनेट]

[अद्यावधिक : २०७१।०३।३० ]

Wednesday, April 9, 2014

दुरा जातिको संक्षिप्त परिचय

–यमबहादुर दुरा

गोलो अनुहार, थेप्चो नाक, तुलनात्मक रूपमा चिम्सो आँखा र होंचो शरीर । दुरा जातिको शारीरिक रूपरेखा सामान्यता यही हो । दुरा  समुदाय नेपालका अल्पसंख्यक जनजातिमध्ये एक पर्छन् । दुरा समुदाय सामाजिक, आर्थिक, शैक्षिक एवम् राजनीतिक तवरले तुलनात्मक रूपमा पछि परेकोले विकासको दौडमा पनि तुलनात्मक रूपमा पछि परेको देखिन्छ  । नेपाल सरकारले दुरा जातिलाई नेपालका ५९ जनजातिहरूको सूचीमा सूचीकृत गर्नुका साथै सीमन्तीकृत जनजाति भनेर वर्गीकरणसमेत गरेको छ । 'नेपाली बृहत् शब्दकोश'  ले दुरा जातिको परिचय यसरी दिएको छ :
'नेपाल अधिराज्यभित्रको लमजुङ जिल्लाको दुराडाँडामा  आदिकालदेखि नै बसोबास गर्दै आएको, आफ्नै भाषा र संस्कृति भएको र त्यसलाई बिस्तारै भुल्दै गएको एक जाति, नेपालको एक अल्पसंख्यक जाति' (पृ.६१८) ।

दुरा जातिको उदगम कसरी भयो भन्ने विषयमा कुनै भरपर्दो आधार भेटिएको छैन । जनश्रुति र किम्वदन्तीका आधारमा दुरा जातिको उदगमबारे विद्वानहरूले विभिन्न तर्क पेश गर्नुभएको छ । यस्ता कतिपय तर्कहरू तर्कसंगत देखिँदैनन् । दुरा जातिको उदगमबारे नगेन्द्र शर्मा लेख्नुहुन्छ  :
'कसै कसैको भनाइमा यो जातिका पुर्खाहरू भारतका राजपूत दरबारमा नोकरी गर्दथे र पछि भारततिर मुसलमान आक्रमण बढेपछि भागेर यता पसेका राजपूत महिलाहरू र तिनका र तिनका नोकरहरूबाट जन्मेका सन्तान दुरा भएका हुन् । तर नेपालका कैयौँ जातजातिले पनि आफ्ना पुर्ख्यौलीलाई राजपूतहरू जोड्ने एक ‘फेसन’ जस्तै भइसकेकोले अरू अध्ययन नगरी यस्तो किंवदन्तीमाथि विश्वास हम्मेसि गरिहाल्न सकिँदैन' (पृ. ५६)।
थारू जातिको उत्पत्तिको सम्बन्धमा यस्तै किंवदन्ती रहेको नगेन्द्र शर्मा उल्लेख गर्नुभएको छ ।  राजपूतहरूको दरबारबाट भागेर 'दुर' अर्थात् टाढा गएको भन्ने अर्थमा दुराहरू यसप्रकारको लख काटिएको हुनसक्छ तर यसलाई पुष्टि गर्ने कुनै भरपर्दो आधार भेटिन्न । यो तर्क वास्तविकताभन्दा निकै पर देखिन्छ ।
जीवनशैली : दुरा समुदायमा प्रचलित बाह्रमासे घाँटु ।


डा. राजेश गौतम र अशोक कुमार थापा मगरले पनि दुरा गाउँबस्तीमा यसप्रकारको भनाइ चलेको उल्लेख गर्नुभएको छ । उहाँहरूले एकजना विद्वान (नाम उल्लेख गरिएको छैन) को भनाइ उद्ध्रृत गर्दै दुरा जातिलाई गुरुङ र मगरबीचको अन्तरजातीय विवाहबाट जन्मेको सन्तानको रूपमा चित्रण गर्नुभएको छ । 

डा. गौतम र थापा मगरले  दुराहरू पहिले दुलाल भएको र उनीहरू पर्वतको दुरानकोट आइपुगेपछि दुरा भएको उल्लेख गर्नुभएको छ  (पृ. १९३–१९४)। तर,  दुराहरू कहाँबाट कुन परिस्थितिमा त्यहाँ आए र पर्वतको दुरानकोटमा अहिले दुरा जातिको बसोबास भए–नभएकोबारे केही पनि बोलेका छैनन् ।

वि.सं. २०३३ मा लमजङ भ्रमणको क्रममा लमजङको दुराबस्ती ठूलोस्वाँरा पुगेका जनकवि केशरी धर्मराज थापाले दुरा जातिबारे केही हदसम्म स्पष्ट चित्र कोर्ने प्रयास गर्नुभएको छ ।  थापाले  ‘लोकसंस्कृतिको घेरामा लमजुङ्ग’ (पृ.४२२–४२४) मा दुरा जातिबारे ऐतिहासिक सन्दर्भ पस्कनुभएको छ । उहाँले दुराबस्ती ठूलोस्वाँरा पुग्दा वि.सं. १८७० मा तयार पारिएको दुरा जातिको वंशावली भेटिएको  उल्लेख गरेका छन् । 

उहाँले   उक्त वंशावलीलाई उध्रृत गर्दै दुराहरू पुर्खा दुलाल भएको र उनीहरू उचै नगरी धौलागिरी मलुदेश छयणीगढ, दुलबासिनधरा, जाजरकोट, रुकुम, अर्घौं (कास्की) हुँदै लमजुङ आइपुगेको उल्लेख गरेका छन् । यद्यपि यसमा स्पष्ट हुन नसेकेको पक्षहरू पनि छन् । वंशावलीमा उल्लिखित उचै नगरी धौलागिरी मलुदेश छयणीगढ र दुलबासिनधरामध्ये धौलागिरी भन्ने स्थान अहिले परिचित भए पनि बाँकी स्थानबारे कुनै भेउ पाउन सकिएको छैन । थप अध्ययन नगरी यी स्थानबारे यसै भन्न सकिने अवस्था छैन ।

दुरा जातिबारे लेखिएका पुराना कागजात गाउँघरमा भए पनि तिनको संरक्षण र अभिलेखीकरण हुन नसक्दा ऐतिहासिक प्रमाणहरू गुम्दै गएका छन् । दुरा जातिका सम्बन्धमा लेखिएका ताम्रपत्र र लाललोमहर ठूलोस्वाँरा (लमजुङ) का चन्द्रसिङ् दुराको घरमा भएको तर २०१४ सालमा ठूलोस्वाँरा (गैरीगाउँ) मा आगलागी हुँदा ती कागजात जलेर नष्ट भएको कुरा बूढापाकाबाट अझै पनि सुन्न पाइन्छ । 

धर्मराज थापाले पनि ‘लोकसंस्कृतिको घेरामा लमजुङ्ग’ मा यही कुरा उल्लेख गर्नुभएको छ  (पृ.४२५) । समाजसेवी  क्याप्टेन बखानसिंह दुरा (वि.सं. १९७१-२०७०) ले इतिहासकार नरहरिनाथलाई उद्ध्रृत गर्दै दुरा जातिसम्बन्धी लालमोहरलगायतका कागजात हनुमान ढोका संग्रहालय (छ नम्बर पट्टी)  मा रहेको जानकारी दिनुभएको थियो । तर, त्यहाँ गएर खोज-अनुसन्धान  र जाँचपडताल गर्ने काम अझै पनि हुन सकेको छैन ।

खेतीपाती गर्नु एवम् शिकार गर्नु दुरा जातिको परम्परागत पेशा मानिन्छ । 'सुगौली सन्धि' पछिको कालखण्डमा अरु जातिका जवानहरूजस्तै दुराहरू पनि विदेशी सेवा भर्ती हुने गरेको पाइन्छ, जुन आजपर्यान्त कायमै छ । प्रथम तथा दोस्रो विश्वयुद्धमा देशका अन्य जातिका सैनिकहरूजस्तै दुराहरू बेलायती सेनाको तर्फबाट लडेको देखिन्छ । 

प्राप्त अभिलेख अनुसार दलभीम दुरा त्यस्ता दुराहरूमध्ये एक हुन्, जसले प्रथम विश्वयुद्धमा लडेर बहादुरी प्राप्त गर्नुभएको थियो । विदेशी सेवा भर्ती हुनुभन्दा अघि दुराहरू भारतका मुगल सम्राटका दरबारमा काम गर्थे भन्ने जनश्रुति छ तर यसलाई पुष्टि गर्ने कुनै दरिलो आधार भेटिँदैन । 

दुरा जातिको उदगमबारे हालसम्म आएका विचार तथा दृष्टिकोणहरू नितान्त अपूरो र एकाङ्गी देखिन्छ । त्यसकारण यस सम्बन्धमा  समाजशास्त्रीय एवम् मानवशास्त्रीय कोणबाट गहन अध्ययन हुन आवश्यक देखिन्छ ।

समयको बदलिँदो प्रवाहसँगै दुराहरूले नयाँ नयाँ पेशा अपनाउन थालेका छन् । यसबाट एकतिर दुरा जातिको जीवनशैलीमा क्रमिक रूपमा आधुनिकताको पाइन चढ्न थालेको छ भने अर्कोतिर गाउँ छाडेर शहरी क्षेत्रमा बसाइँ सर्ने क्रममा पनि तीव्रता आएकोले मौलिक थातथलो रित्तिन थालेका छन् ।

विद्या आर्जनको क्षेत्रमा दुरा समुदायले क्रमिक रूपमा प्रगति गरेको पाइन्छ । आजभन्दा दुई दशक अघिसम्म दुरा समुदायमा स्नातक  तह उत्तीर्ण गर्ने व्यक्ति पाउन हम्मेहम्मे पर्दथ्यो तर अहिले आएर स्नातकोत्तर तह उत्तीर्ण गर्नेहरूका संख्या ३० को हाराहारीमा पुगिसकेको छ । हालसम्म एकजना दुराले मात्र विद्यावारिधि गरेका छन् । लमजुङ जिल्लाको कुन्छा निवासी दुर्गाबहादुर दुरा विद्यावारिधिको उपाधि पाउने दुरा समुदायको पहिलो र हालसम्म एक्लो व्यक्ति हुनुहुन्छ । 

लमजुङमा शाहवंशीय राजसंस्था स्थापना गर्न भूमिका खेल्ने खजे दुरा र ठाडो भाकाका सुप्रसिद्ध गायक देउबहादुर दुराले दुरा जातिको परिचयलाई उँचो बनाउनुभएको छ। साथै, मखमली स्वरका धनी लोकगायिका बीमाकुमारी दुराले हालका दिनहरूमा दुरा जातिको परिचयात्मक क्षितिजलाई अरू उघार्नुभएको छ । 

दुरा जातिको थातथलो

दुरा जातिको मुख्य बस्ती लमजुङ हो । दुरा समुदायको छाता संगठन ‘दुरा सेवा समाज’ ले २०५४ सालमा दुरा जातिको जनसांख्यिक अवस्थाबारे गरेको अध्ययनअनुसार लमजुङमा दुराहरूको कुल जनसंख्यामध्ये लगभग ७२ प्रतिशत  बसोबास  बस्छन् । वि.सं. २०६८ को राष्ट्रिय जनगणनाअनुसार लमजुङ जिल्लामा दुरा समुदायको जनसंख्या तीन हजार एक सय ७० रहेको छ । 

जिल्ला विकास समिति (लमजङ) ले प्रकाशन गरको जिल्लागत प्रोफाइलका अनुसार लमजुङ जिल्लाको कुल जनसंख्यामा दुरा जातिको जनसंख्याले १.८९ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ । लमजुङको खजेगाउँ, तुर्लुङकोट, भाँगु, मकैस्वाँरा, ठूलोस्वाँरा, कानेश्वाँरा, बासपानी, नेटा, कुन्छा, तान्द्राङ, बर्धान, हाँडीखोला, नास्के, लाङ्दी, पतरी, सिस्ठानी, सम्ले, सानोस्वाँरा, भदौरे, रामबजार, मादीपार (कास्की), भोर्लेटार आदि गाउँहरुमा दुराहरुको बसोबास रहेको छ ।

२०५४ सालकै अध्ययन अनुसार दुरा जातिको दोस्रो ठूलो बस्ती तनहूँ  हो, जहाँ दुराहरूको कुल जनसंख्याको मोटमोटी १६ प्रतिशत दुराहरू बसोबास गर्छन् । राम्चे गाउँ तनहूँको पुरानो दुरा बस्ती मानिन्छ । यसबाहेक शिसाघाट,  धरमपानी, सत्रसय, चिसापानी, तनहूँसुर, रामथुम्की, क्यामिन, फरकचौर आदि ठाउँमा दुरा बस्ती रहेको छ ।

समयको परिवर्तनसँगै दुरा समुदायका मानिसहरू मौलिक थातथालो  छाडेर काठमाडौं, पोखराजस्ता शहर वा नजिकको बजार क्षेत्रमा बसाइँ सर्ने परिपाटीको विकास भएको देखिन्छ । यस्तो परिपाटीको शुरुवात मूलतः लाहुरे परिवारबाटै भएको देखिन्छ । 

उदाहरणका लागि,  तनहूँको सदरमुकाम दमौली लमजुङको सुन्दरबजार, भोर्लेटार, आदि  यस्ता बस्तीहरू हुन्, जहाँ बसाइँ सरेर जाने अन्य समुदायका मानिसहरूको भीडमा दुरा समुदायका लाहुरे परिवारका मानिसहरू पनि मिसिन पुगेको देखिन्छ । 

यो क्रम धेरथोर अघिदेखि नै शुरु भए पनि सन् १९९० पछि यसले गति लिएको देखिन्छ । पछिल्लो समयमा विदेशमा कमाइ गर्ने तथा स्वदेशमा रोजगारी गर्ने गैरलाहुरे परिवारका सदस्यहरू देशका शहरी क्षेत्र वा स्थानीय बजारमा बस्ने चलन बढेर गएको देखिन्छ ।

पछिल्लो चरणमा आएर दुराहरू अन्तर्राष्ट्रिय बसाइँ सराइमा पनि सहभागी भएका छन् । यसमा मूल रूपमा लाहुरे परिवारका सदस्यहरू सामेल छन् । उनीहरू हङकङ,  बेलायत र अमेरिकामा पनि बसोबास गर्न थालेका छन् ।

बितेको आधा शताव्दीभन्दा लामो समयदेखि दुराहरू आफ्नो मौलिक थलो छाडेर देशको विभिन्न भागमा बसाइँ सरेको पाइन्छ । खासगरी तराइमा औलो नियन्त्रण हुन थालेपछि बसाइँ सराइको  गति तीव्रता आएको पाइन्छ । यो क्रम अहिले पनि जारी नै छ । 

दुरा समुदायको छाता संगठन ‘दुरा सेवा समाज’ ले २०५४ सालमा लिएको जनगणनाअनुसार अहिले दुराहरू कास्की, चितवन, नवलपरासी, ओखलढुङ्गा, डोटी, काठमाडौं, ललितपुर, कैलाली, रौतहट, रामेछापलगायत देशका १२ जिल्लामा छरिएर बसेका छन् । 

डोटीको दिपालय नगरपालिकामा बसोबास गर्ने जनजातिहरूको सूचीमा दुरा जाति पनि रहेको सो नगरपालिकाको वेबसाइटमा उल्लिखित छ । यसबाहेक देशका अन्य भागमा पनि दुरा बस्तीहरू अस्तित्वमा रहेको जानकारी प्राप्त भएका छन्, तर तिनको उचित खोज–अनुसन्धान हुन सकेको छैन ।

अर्कोतिर, विगतमा दुरा समुदायको बस्ती रहेको तर हालका दिनमा त्यहाँ उनीहरूको बसोबास नभएको दृष्टान्तहरू पनि भेटिएका छन् ।   लमजुङको इशानेश्वर गाविसस्थित  चिसङ्कुमा ‘दुरा थोक’ भन्ने ठाउँ रहेको छ । त्यस्तै, रामेछाप जिल्लाको विभिन्न गाविसमध्ये एउटाको नाम हो, ‘दुरागाउँ गाविस’ । ती स्थानमा आजकल दुराहरू भेटिँदैनन् तर पनि हामी सहजै अनुमान गर्न सक्छौं, ‘दुरा थोक’ र ‘दुरागाउँ गाविस’ सँग दुरा जातिका कुनै न कुनै रूपमा नाता थियो । यस्ता स्थानहरूको इतिवृत्तबारे थप खोजअध्ययन अनुसन्धान हुन आवश्यक छ।

जनसंख्या

दुरा जातिको जनसंख्या निरन्तर रूपमा घट्दै गएको देखिन्छ । बूढापाकाको अनुमान थियो, लमजुङमा मात्र दुराहरूको जनसंख्या १० हजारभन्दा बढी छ । तथ्याङ्कले बूढापाकाको अनुमानलाई गलत  साबितमात्र गरेन, दुरा जातिको जनसंख्या निरन्तर रूपमा घट्दै गएको डरलाग्दो तस्बिर पनि अगाडि राखिदिएको छ ।

दुरा समुदायको छाता संगठन 'दुरा सेवा समाज' ले २०५४ सालमा लिएको जनगणना अनुसार दुरा जातिको कुल जनसंख्या ५ हजार ६ सय ७६ मात्र रहेको पाइयो । नेपाल सरकारले २०५८ सालमा जनगणनामा यो संख्या घटेर ५ हजार १ सय ६९ मात्र कायम रह्यो । नेपाल सरकारले पछिल्लो पटक अर्थात् २०६८ सालमा लिएको जनगणनामा दुरा जातिको जनसंख्या केही बढेर ५ हजार ३ सय ९४ पुगेको देखिन्छ  ।

दुरा समुदायको जनसंख्या निरन्तर रूपमा घट्नुका पछाडि केही कारण छन् । विगतमा कतिपय दुरा आफ्नो वास्तविक परिचय लुकाएर गुरुङ वा मगर जातिमा आफ्नो परिचय बदल्ने चलनले दुरा जातिको जनसंख्या घट्दो क्रममा रहेको छ ।

विगतमा गाउँका गाउँ दुराहरूले आफ्नो परिचय बदलेर अन्य जातिमा परिणत भएको प्रसंग बूढापाकाहरुको मुखबाट प्रशस्त सुन्न पाइन्छ । विगतमा पाँच मोहर (दुई रुपैयाँ पचास पैसा) तिरेर दुराबाट गुरुङ बन्न पाउने प्रचलन रहेको थियो । यसरी परिचय बदल्ने दुराहरू आज पनि ‘पाँच मोहरे गुरुङ’ भनेर चिनिन्छन् । 

 आजकल यस्तो चलन भेटिँदैन । यो चलन कहिलेदेखि अन्त्य भयो भनेर कालक्रम निर्धारण गर्न गाह्रो छ । दुरा समुदायका कतिपय मानिसहरूको पाँच मोहर तिरेर गुरुङ बनेका परिवारजनहरूसँगको नातापाता कायमै छ र चाडवाड र भोजभतेरमा आउजाउ अझै पनि जारी नै छ ।

दुरा जातिको जनसंख्या घट्नुको अर्को कारण हो, घढ्दो जन्मदर । २०६८ सालको जनगणनाले  पनि राष्ट्रव्यापी रूपमै जन्मदर घटेको देखाएको छ । यसको प्रभाव दुरा समुदायमा पनि परेको देखिन्छ । धेरै सन्तान हुँदा आइपर्ने आर्थिक बोझप्रति नयाँ पुस्ताका जोडीहरू सचेत देखिन्छन् । यसबाट पनि अल्पसंख्यक दुरा जातिको जनसंख्या घट्दो छ, जुन चिन्ताको विषय हो । ।

दुरा भाषा

पहिले पहिले ‘दुरा कुरा’ भनेर चिनिने ‘दुरा भाषा’ को अवस्था नितान्त दयनीय छ । भोट–बर्मेली भाषा परिवारभित्रको एउटा बेग्लै शाखा मानिने यो भाषा बोलीचालीबाट हटिसकेको छ । त्यसैले दुरा समुदायका मानिसहरू ‘खस भाषा’ मै कुरा गर्छन् । यद्यपि दुरा भाषाको अवशेष बोलीचालीमा अभै पनि भेटिन्छ । दुरा समुदायका मानिसहरू एकआपसमा खस भाषामा बोल्दा दुरा भाषाका शब्द मिसिएर आउने गरेको पाइन्छ । जस्तै : गुमा (माइजू), छिम् (नेर), लाखु (बाँदर), माकुली (इन्द्रेणी), मूसी (सानी आमा), कोर्जे (सरसामान,दस्तुर), पाही (दूरी) आदि ।

दुरा भाषाको खोज–अनुसन्धानमा केही प्रयास भएका छन् । कानेस्वाँरा (लमजुङ) का वीरबहादुर दुरा र तुर्लुङकोट (लमजुङ) का केशबहादुर दुरा (जन्म: वि. सं.२००० ) ले दुरा भाषाको खोज–अनुसन्धानमा योगदान दिनुभएको छ । उहाँहरूले गाउँ गाउँ डुलेर दुरा भाषाका थुप्रै शब्द संकलन गर्नुभएको छ । केशबहादुर दुराले संकलन गर्नुभएको दुरा भाषाको २,२०० शब्दका आधारमा दुरा भाषको अध्ययन–अनुसन्धान कार्य अघि बढेको छ । 

मनका कुरा : २०७० सालमा काठमाडौंमा आयोजित 'दुरा भाषा प्रशिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम'  मा बोल्दै 'दुरा भाषा संरक्षण समिति' का संयोजक मिथुन दुरा ।


लमजुङको जीता निवासी मुक्तिनाथ घिमिरे (२००९ सालमा जन्म) ले २०४९ सालमा ‘दुरा भाषाको व्याकरणात्मक स्वरूप’ शीर्षकमा शोधपत्र तयार पार्नुभएको थियो । उहाँले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट नेपाली विषयमा स्नातकोत्तर तहमा अध्ययनरत रहँदा त्यस शोधपत्र तयार पार्नुभएको थियो ।

यसैगरी २०५७ सालमा दुरा समुदायको छाता संगठन ‘दुरा सेवा समाज’ ले ‘दुरा जातिको भाषा, परम्परा र संस्कृति’ नामक पुस्तक प्रकाशन भएको थियो । त्यस पुस्तकमा पनि दुरा भाषाका शब्दहरू समावेश गरिएका थिए । २०६० सालमा १ हजार ५ सय शब्द र २ सय ७७ वाक्य समावेश गरेर ‘दुरा भाषाको शब्दकोश’ निकालिएको थियो । विसं २०६८ सालमा डा. माधव पोखरेल र मुक्तिनाथ घिमिरेको प्राज्ञिक सहयोगमा दुरा भाषाको वर्ण निर्धारण गरिएको थियो । यी काम सम्पन्न गर्नका आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानले सहयोग गरेको थियो ।

विगतमा दुरा समुदायमा दुरा भाषा बोल्ने व्यक्तिहरू भेटिन्थे । लमजुङ ठुलोस्वाँराका चन्द्रसिंह दुरा, सन्तु दुरा (जिमु. भीमबहादुर दुराकी आमा), ल्हासाली दुरा, बुदुनीमाया दुरा (नास्के) जस्ता पुराना व्यक्तिहरूले दुरा भाषा बोल्नुहुन्थ्यो भन्ने जानकारी बूढापाकाबाट पाइन्छ । ल्हासाली दुराले त दुरा भाषाको अतिरिक्त, नेपाली, तिब्बती, नेवार एवम् गुरुङ भाषा पनि बोल्नुहुन्थ्यो भन्ने जानकारी उहाँका नाति लेफ्टिनेन्ट तुलबहादुर दुराबाट प्राप्त भएको छ । 

लमजुङको भाँगु गाउँ निवासी ८५ वर्षीय नरबहादुर दुरा आफ्नो आमा र बज्यै दुरा भाषा बोल्ने गरेको संस्मरण सुनाउनुहुन्छ  । उहाँ दुरा भाषाका केही शब्द वा वाक्य फाट्टफुट्ट बोल्न सक्नुहुन्छ । तर,  दुरा भाषा पूरापुर बोल्न सक्तैनन् । आफू जन्मनुभन्दा धेरै अघिदेखि नै ‘दुरा कुरा’ बोल्ने चलन हराइसकेकोले आफूले मातृभाषा बोल्न नजानेको उनको भनाइ छ ।

लमजुङको बर्धान गाउँ निवासी सोमामाया दुरा पनि दुरा भाषाको वक्ताको रूपमा चिनिन्छन्  । उनको उमेर नरबहादुर दुराकै हाराहारीमा छ ।  दुरा भाषाका अध्येताहरूले उनीबाट पनि दुरा भाषाका थुप्रै शब्द संकलन गर्नुभएको छ ।

हराउँदै गएको दुरा भाषालाई फेरि जगाएर बोलीचालीमा ल्याउनुपर्ने देखिन्छ तर सम्पर्क भाषा नेपाली (खस कुरा) र विश्व भाषा अङ्ग्रेजीले स्थान ओगटिसकेको बेलामा यो नितान्त चुनौतीपूर्ण बन्न गएको छ । दुरा भाषाको संरक्षण र सम्वर्धनका लागि प्राज्ञिक खोज–अनुसन्धान र व्यवहारिक प्रयोगका पयहरूलाई निरन्तरता दिनुपर्ने देखिन्छ । दुरा भाषाबारे केही जानकारी राख्ने व्यक्तिहरू दुरा समुदायमा अझै पनि हुनुहुन्छ । उहाँहरूको दक्षतालाई उपयोग गरेर दुरा भाषा जोगाउनतिर लाग्नु अत्यावश्यक भइसकेको छ ।


लोकसंस्कृति

लोकसंस्कृतिमा दुरा समुदाय निकै धनी मानिन्छ । सती घाँटु, कृष्ण चरित्र, सोरठी, ठाडो भाका, स्यार्गाजस्ता लोकसांस्कृतिक निधिहरू दुरा समुदायको परिचायक बनेका छन् । जन्म, विवाह एवम् मृत्यु संस्कार पनि आफ्नै किसिमको छ । भोजभतेर र रामरमितामा बढी समय खर्च गर्ने दुरा सुमदायको जीवनशैली लोकसांस्कृतिक निधिबाट सुसज्जित छ । 

पहिले पहिले दुरा समुदायका हरेक मानिस लोकसंस्कृतिको मर्मज्ञ मानिन्थ्यो । सात दिन, सात रातसम्म गीत गाउने र नाँच्ने गर्दा पनि नथाक्ने भनेर ख्याति कमाएका देउबहादुर दुराको चर्चा उहाँ यस धर्तीबाट अस्ताएको लगभग ७८ वर्ष बितिसक्दा पनि सेलाएको छैन ।

यसै प्रसंगमा एकैछिन यसै क्षेत्रका एकजना प्रतिनिधि पात्रको कुरा गरौं । उहाँको नाम हो, मनिराम दुरा । उहाँ देउबहादुर दुरा पछि लोकसंस्कृतिको धरोहर मानिनुहुन्थ्यो । हाल परलोक भइसक्नुभएका मनिराम दुराको नाम ठाडो भाका गीतमा अग्रपङ्क्तिमा आउँछ । यसका अतिरिक्त दुरा एवम् गुरुङ समुदायको मृत्युसंस्कारमा प्रचलित स्यार्गा (अर्घौं) नाँच्न जान्ने शिल्पीको रूपमा पनि उहाँको नाम श्रद्धापूर्वक लिइन्छ । 

भनिन्छ, उहाँले स्यार्गामा १८ ताल (Beat) सम्म दिन सक्नुहुन्थ्यो । निकै प्रवीण मानिएको व्यक्तिले पनि अहिले ८–९ तालभन्दा बढी दिन नसक्ने अवस्था छ । बूढापाकाहरू भन्छन्, उनीजस्ता प्रतिभावान् व्यक्ति यस क्षेत्रमा आजसम्म जन्मेकै छैनन् ।

उहाँले  यस क्षेत्रमा प्रसिद्धि कमाएकोले नै स्यार्गाका नाँचका लागि उहाँलाई लमजुङका थुप्रै गाउँहरुबाट निम्ता आउँथे । । जनकवि केशरी धर्मराज थापाद्वारा लिखित पुस्तक ‘लोकसंस्कृतिको घेरामा लमजुङ’ मा स्यार्गा नाँचका लागि मनिराम दुरालाई निम्ता आउने ठाउँहरूको सूची दिइएको छ, जसमा लमजुङको जिता, तान्द्राङ, गिलुङ, डढुवा, मालिङ, तीन गाउँ, चौध खोलालगायतका ३० भन्दा बढी गाउँहरूको नाम उल्लिखित  छ  (पृ.४४१) ।

दुरा समुदायले लोकसंस्कृतिको क्षेत्रमा गौरवमय इतिहास रचेको भए पनि अब क्षयीकरण शुरु भएको छ । दुरा बस्तीहरूमा सांस्कृतिक अधपतनको युग शुरु भएको अनुभूति मिल्छ ।

समयको बदलिंदो प्रवाहसँगै यी सांस्कृतिक निधिमा तीव्र ह्रास शुरु भएको छ । पुराना पुस्ताका प्रतिभाहरू संसार छाडेर जाँदैछन् । नाँच र घाँटुका गुरुबाउ र पारखीहरू एकपछि अर्को गरी अस्ताउँदैछन् । उनीहरूको प्रतिभा र सीप नयाँ पुस्तामा राम्ररी हस्तान्तरण हुन पाएको छैन । नयाँ पुस्ता ‘पपसंस्कृति’ र ‘टेलिसंस्कृति’ मा मस्त हुने क्रम अपूर्व रूपमा बढेको छ । समयले ल्याएको यो स्वाभाविक परिवर्तनबाट अल्पसङ्ख्यक दुरा समुदायको अस्तित्व संकटमा परेको त छ नै, हाम्रा लोकसांस्कृतिकमा निधिमा घुनपुत्ला लाग्ने क्रममा तीव्रता आएको छ ।

प्रसिद्ध गायक देउबहादुर दुराको अवसानपछि ‘कहाँ गयौ देउबहादुर दुरा, शून्य भयो कर्पुटार बजार’ भन्ने गीत हरेक व्यक्तिको मुखमा झुण्डिन थाल्यो । यो गीत अहिले पनि गाउँबस्तीमा गुञ्जिन छाडेको छैन । हाम्रो लोकसंस्कृति अधपतनतर्फ गइरहेको घडीमा यो गीतको प्रतीकात्मक अर्थ झन प्रबल र सान्दर्भिक हुँदै गएको छ, जसले लोकसंस्कृतिप्रेमीहरूलाई आजभन्दा भोलि भोलिभन्दा पर्सि झन् झन् मर्माहत तुल्याउँदै लैजाने अवस्था छ ।

 उपसंहार

अहिले देशले एकतिर बहुलवादलाई  अङ्गालेको छ भने अर्कोतिर बहुलवादको परिचायक मानिने सांस्कृतिक  विविधता र निधिहरू हराउँदैछन् । यसप्रकारको विरोधाभासपूर्ण र विडम्बनापूर्ण अवस्थासँग जुध्नुपर्ने गरी समयले हाम्रो परीक्षा लिंदैछ ।

नेपालको विविधतापूर्ण जातजातिहरूमध्ये एक मानिने दुरा समुदायको जनसंख्या निरन्तर घढ्दो छ, मातृभाषा मृतप्रायः अवस्थामा छ, अवसरको खोजीमा दुराहरूले मौलिक थलो छाड्दैछन् र  भएगेरका लोकसंस्कृति छिटो छिटो गरी अधपतनको दिशातर्फ गइरहेको छ । यो एउटा जटिल र गम्भीर परिस्थिति हो । 

दुरा समुदायको यही परिस्थिति देखेर होला नगेन्द्र शर्माले दुरा समुदायको अवस्थाप्रति चिन्ता प्रकट गरेका छन् । उनी लेख्छन् :
'...दुराहरूको संख्या धेरै छैन र समयमा संरक्षण हुनुपर्ने अल्पसङ्ख्यक जातिहरूमध्ये यिनलाई पनि गणना गर्न सकिन्छ, नत्र यिनीहरूको विशिष्ट संस्कृति समयको गर्भमा आत्मसात् हुन बेर नलाग्ला भन्ने शङ्का उठ्नु स्वाभाविक छ' (पृ. ५६) ।

दुरा जातिको भविष्यबारे नगेन्द्र शर्माले प्रकट गरेको विचार नितान्त सान्दर्भिक देखिन्छ । दुरा जातिको भाषा, घट्दो जनसंख्या संस्कृति र जनजीवनका विविधतापूर्ण आयामलाई बचाउन समुदायस्तर र सरकारीस्तरबाट विशेष कार्यक्रमहरू ल्याउन आवश्यक छ ।  दुरा समुदायको उत्थानका लागि सरकारीस्तरबाट केही प्रयास नभएका होइनन् । यस दिशामा दुरा समुदायको छाता संगठन ‘दुरा सेवा समाज’ ले पनि प्रयास नगरेको होइन । 

यी  प्रयासहरू पर्याप्त देखिँदैनन् । यसका लागि अभियानकै रूपमा विशेष कार्यक्रम ल्याइनु आवश्यक छ, जसले दुरा जातिको मृतप्राय भाषा, घट्दो जनसंख्या, पतनोन्मुख संस्कृति र विचलनको दिशातिर उन्मुख मौलिक जीवनशैलीलाई बचाउन सकोस् । यो उद्देश्य पूरा गर्नका लागि साझा अभियान र साझा प्रयास आवश्यक छ ।

सन्दर्भ सामग्री

गौतम, राजेश, थापा मगर, अशोककुमार । सन् १९९४ । ट्राइबल इथ्नोग्राफी अफ नेपाल (भोल्युम १) । पृ. १९२–२१६ । दिल्ली : बुक फेथ इन्डिया ।

थापा, धर्मराज । २०४१ । लोकसंस्कृतिको घेरामा लमजुङ्ग । पृ. ४१६–४४२ ।  काठमाडौं : नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठन ।

दुरा जातिको, भाषा परम्परा र संस्कृति । २०५७ । काठमाडौं : दुरा सेवा समाज ।

दुरा भाषाको शब्दकोश । २०६० । काठमाडौं : दुरा सेवा समाज ।

दुरा सेवा समाज :एक चिनारी (ब्रोसर) । सन् २००७ । काठमाडौं : दुरा सेवा समाज ।

पराजुली, कृष्णप्रसाद  (सं)। (२०५८ पाँचौ संस्करण) । नेपाली बृहत् शब्दकोश । काठमाडौं : नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान ।

शर्मा, नगेन्द्र ।  २०६३ (चौथो संस्करण) । नेपाली जनजीवन । पृ.५६–५७ । काठमाडौं : साझा प्रकाशन ।

वेबसाइट

जिल्ला विकास समिति (लमजङ) । DDC Lamjung.
Retrieved from  http://www.ddclamjung.gov.np/index.php?option=com_content&view=... Accessed on Feb.11, 2014.

दिपायल सिलगढी नगरपालिका
Retrieved from  http://www.dipayalsilgadhimun.gov.np/index.php/content_pages/view/8  Accessed on Feb 5, 2014.


[साभार : लमजुङ महोत्सव-२०६८ (स्मारिका) । परिमार्जित संस्करण]

सूचना : लेखक अनुसन्धाताहरुले यस लेखमा प्रयोग भएका जानकारीलाई आवश्यकता अनुसार प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ ।  जानकारी प्रयोग गर्दा स्रोत उल्लेख गरिदिनुहोला । कृपया,  विद्तपरम्परा र अनुसन्धान संस्कृतिलाई सम्मान गरौँ ।


[अद्यावधिक : २०७१।०३ ।०८, २०७१।०३।१२, २०७१।०३।२, २०७१।०३।२४, २०७१।०३।३१,२०७१।०१, २०७१।०३।०३, २०७७।०४।१५]

Saturday, April 5, 2014

सम्झनामा एक स्वप्नदर्शी

 -यमबहादुर दुरा

एकतन्त्रीय राणा शासनबाट मुक्ति पाएर नागरिक अधिकारका लागि जुर्मुराएको अवस्थामा नेपालमा २०१२ सालमा नागरिक अधिकार ऐन आयो। त्यही समयको सेरोफेरोमा विश्वको शक्तिशाली र लोकतान्त्रिक भनिएको मुलुक अमेरिकामा पनि नागरिक अधिकार प्राप्तिमा नागरिक आन्दोलनको मोर्चामा थिए। खासगरी अफ्रिकन-अमेरिकनहरू माथि भएको वर्णभेदी व्यवस्थाविरुद्ध आन्दोलन चकिँदै थियो।  त्यस आन्दोलनको अग्रदस्तामा रहेका अभियन्तामध्ये एक थिए, मार्टिन लुथर किङ । उनको आन्दोलन अहिंसात्मक थियो। नागरिक अवज्ञा आन्दोलनको अर्को स्वरूप थियो।

भनिन्छ, उनी महात्मा गान्धीको अंग्रेजविरुद्धको अहिंसात्मक आन्दोलनबाट प्रभावित थिए। त्यसो त, उनको आन्दोलन क्रिस्चियन धर्मको अहिंसात्मक आदर्शबाट पनि प्रेरित थियो भन्नेहरू पनि छन्। सन् १९५५ मा एक १५ वर्षीया अश्वेत बालिकाले एकजना श्वेत व्यक्तिलाई बसमा सिट नछोडिएकोले घटनाले आन्दोलनको माहोल तताउने काम गर्‍यो। सिट नछोड्ने व्यक्ति र तिनका समर्थकहरूलाई सरकारबाट कानुनको दायरामा ल्याउने प्रयास भयो।

आफूहरूमाथि रंगभेदी अनुदार व्यवहार अफ्रिकन-अमेरिकनहरूले बस चढ्नै छाडिदिए। बस बहिष्कार आन्दोलनको नेतृत्व पंक्तिमा मार्टिन लुथर किङ पनि थिए। यसले उनको नागरिक अधिकारमुखी छविलाई अरू चम्किलो बनायो।

रंगभेदी नीतिविरुद्ध एकपछि अर्को गरी आन्दोलनहरू हुन थाले। सन् १९६३ अगस्ट २७ तारिखमा ‘मार्च अन वासिङ्टन’ आयोजना गरियो। यस आन्दोलनले अफ्रिकन-अमेरिकनहरूको नागरिक तथा आर्थिक अधिकारलाई केन्द्रमा राखेको थियो।

आन्दोलनलाई मूर्तरूप दिन दुई लाखदेखि तीन लाख नागरिक वासिङ्टनतर्फ अघि बढे, जसमा ७५ देखि ८० प्रतिशत मानिसहरू अफ्रिकन-अमेरिकन थिए। यसलाई अमेरिकी इतिहासमा मानव अधिकार प्राप्तिका लागि आयोजित ठूला राजनीति र्‍यालीमध्ये एक मानिन्छ।












रोजगार स्वतन्त्रताका लागि वासिङ्टन जाऔंनाराका साथ अघि बढेको र्यालीमा आकर्षण केन्द्रमा थिए, मार्टिन लुथर किङ। रङ्गभेदको चपेटामा परेका नागरिकहरू मुक्तिको सपना मुटुभरि सजाएका उनले अमेरिकी पूर्वराष्ट्रपति अब्राहम लिंकनको स्मृति भवनको अग्रभागबाट हजारौं समर्थकहरूलाई सम्बोधन गर्दै भने, ‘आई ह्याभ ड्रिम’ (मेरो एउटा सपना ) यो भाषण निकै चर्चित बन्यो।


उनको यो भाषणले रंगभेदविरुद्ध धावामात्र बोलेन, अमेरिकी इतिहासमा उनी स्वयम्लाई महान् वक्ताको  रूपमा स्थापित पनि गर्‍यो। यसपछि उनको थुप्रै ‘फ्यान’ तयार भए। उनलाई मानसम्मानले पछ्याउन थाल्यो। उनले अमेरिकी विश्वविद्यालयहरूबाट ५० भन्दा बढी मानार्थ डिग्री प्राप्त गरे। रंगभेदविरुद्ध अहिंसात्मक आन्दोलन चलाएकोमा उनले सन् १९६४ नोबेल शान्ति पुरस्कार पाए। त्यतिबेला उनी नोबेल पुरस्कार पाउने कान्छा व्यक्ति थिए।

असल वक्ताले समाज परिवर्तनमा भूमिका खेल्छ भनेझैं उनको भाषणले रंगभेदविरुद्ध गोलबन्द भएका मुक्ति कामी नागरिकको आन्दोलन झन् सघन बन्दै गयो। त्यति नै खेर अमेरिकी राज्य संयन्त्र उनको विरुद्धमा खनिन थाल्यो। अमेरिकी अपराध अनुसन्धान निकाय (एफबीआई) ले उनको पिछा गर्न थाल्यो।
उनको कम्युनिस्टहरूसँग साँठगाँठ भएको शंका गरियो। उनीमाथि गोप्य निगरानी हुन थाल्यो। उनलाई मनोवैज्ञानिक यातना दिने काम अभियानकै रूपमा अघि बढाउन थालियो।

उनको थुप्रै महिलासँग गैरवैवाहिक सम्बन्ध रहेको कुरा एकपछि अर्को गरी बाहिर आउन थाल्यो। एफबीआईले उनको भए नभएको गैरवैवाहिक सम्बन्धबारेको जानकारी सरकारी अधिकारीहरूलाई पठाइदियो। उनको नाम अज्ञात प्रेषकले पठाएको धम्कीपूर्ण पत्रहरू आउन थाले।

अधिकार प्राप्तिको उनको अभियानलाई निस्तेज पार्न थुप्रै नाजायज उपाय रचियो। तर 'कुकुर भुक्दैमा हात्तीको यात्रा रोकिँदैन' भनेझैं उनको अभियानले निरन्तर गति लिइरह्यो। उनले उठाएका अधिकारका कुरा पुरातानपन्थी सोंच भएका कतिपय व्यक्तिहरूलाई मन परेको थिएन।

यस्तैमा अप्रिल ४, १९६८ मा उनीमाथि बन्दुकको निशाना दागियो। ३९ वर्षको उमेरमा उनले संसार छाड्नुपर्‍यो। उनले मृत्युवरण गरे पनि उनको अभियान निष्फल भएन। उनको हत्यापछि केही दिन पछि नै अमेरिकी कंग्रेसले नागरिक अधिकार ऐन पारित गर्‍यो, जुनको उनको महत्त्वपूर्ण विरासत बन्यो। नागरिक अधिकार ऐन पारित भएपछि धेरै हिसाबले अपहेलित बनेका अफ्रिकन-अमेरिकनहरूको अधिकार प्राप्तिको बाटो खुल्यो।

मार्टिन लुथर किङको मृत्युपछि उनलाई अमेरिकी जनताले हृदयमा सजाएर राखे। उनको सम्मानार्थ अमेरिकाका सात सय ३० भन्दा बढी सहरका सडक उनको नामबाट राखियो। सन् १९७१ मा मरणोपरान्त उनले प्रतिष्ठित पुरस्कार ‘प्रेसिडेन्सियल अवार्ड अफ फ्रिडम’ प्राप्त गरे। त्यतिबेला दिइएको प्रशंसापत्रमा भनिएको छ, ‘मार्टिन लुथर किङ आफ्नो पुस्ताको विवेकी व्यक्ति हुन्। उनले देशमा विद्यमान भेदभावको ठूलो पर्खालमा आँखा लगाए र त्यसलाई माया-ममताको शक्तिले ढाल्न सकिन्छ भन्ने थाहा पाए। पुर्खाहरूले हाम्रा विनयशील नागरिकको पक्षमा गरेको वाचा पूरा गर्न उनले गरेको लडाइँको पीडा र थकानबाट माथि उठेर समृद्ध अमेरिकाको सपना पूरा गर्न जोडदार मन्तव्य दिए। उनको सपना आज हाम्रो आँखा पनि छचल्किएको छ।’

सन् १९७१ मै मरणोपरान्त ‘नेसनल अक्याडमी अफ रेकर्डिङ आर्ट एन्ड साइन्सेस’ ले दिएको ‘ग्र्यामी अवार्ड फर बेस्ट स्पोकन ओर्ड अल्बम’ पुरस्कार प्राप्त गरे। मार्टिन लुथर किङ भियतनाम युद्धको विपक्षमा थिए।
‘किन म भियतनाम युद्धको विपक्षमा उभिएँ’ शीर्षकमा उनले दिएको भाषणलाई उत्कृष्ट ठहर्‍याउँदै उनलाई सो पुरस्कार दिइएको थियो। सन् २००० मा अमेरिकामा गरिएको अनलाइन सर्वेक्षणमा उनी शताब्दीका उत्कृष्ट व्यक्तिहरूको सूचीमा छैटौं स्थानमा परेका थिए।

सन् १९२९ जनवरी १५ तारिखमा जन्मेका उनी क्रिस्चियन पारिवारिक पृष्ठभूमिमा हुर्केका थिए। उनी पास्टर थिए। पछि अफ्रिकन-अमेरिकन नागरिक अधिकारसम्बन्धी अभियानको नेता र मानवतावादी अभियानकर्ताको रूपमा चिनिँदै गए। उनको नामको पनि सानो किस्सा छ। कानुनी माइकल किङ थियो। उनको पिताको नाम पनि यही नै थियो। उनको पिताले जर्मनीका महान् सुधारक मार्टिन लुथरको सम्मानमा आफ्नो छोराको नाम मार्टिन लुथर किङ राखे।

मानवीय स्वतन्त्रताको सर्वोच्च मूल्य र मयार्दा स्थापित तुल्याउन मार्टिन लुथर किङले खेलेको भूमिका अतुलनीय छ। धेरै बोल्ने र थोरै काम गर्ने हामीहरूलाई बोलेबमोजिम काम पनि फत्ते गर्नुपर्छ भन्ने नि:शब्द सन्देश दिएको छ। सहअस्तित्वपूर्ण समाज निर्माणमा उनको देन उदाहरणीय छ।

[साभार: अन्नपूर्ण पोस्ट 'फुर्सद' (चैत २२, २०७०)। इन्टरनेटमा उपलब्ध सूचनामा आधरित । तस्बिर : इन्टरनेट]