Saturday, July 26, 2014

‘हलो क्रान्ति’ को सन्देश


–यमबहादुर दुरा

वि.सं. २००७ को राजनीतिक क्रान्तिको पूर्वसन्ध्यमा लमजुङको दुराडाँडामा तत्कालीन नेपाली समाजलाई चकित तुल्याउने एउटा घटना घट्यो । घटना थियो, व्राह्मणले हलो जोत्नु । अहिलेको आँखाले हेर्दा त्यो सामान्य घटना थियो तर तत्कालीन समयमा त्यो असामान्य घटना थियो । व्राह्मणले हलो जोत्नु परम्परागत मान्यतासँग मेल नखाने कुरा थियो । यद्यपि व्राह्मणले हलो जोत्न हुँदैन भन्ने कुरा कुनै पनि शास्त्रमा लेखिएको थिएन । यही तर्कलाई अघि सारेर २७ जना व्राह्मणले २००६ साल साउन ११ गते दुराडाँडामा अर्चल्यानी भन्ने ठाउँमा हलो जोतेको इतिहास छ । यस कार्यको अगुवाइ गर्नेहरूमा लेप्टेन शेषकान्त अधिकारी (वि.सं. १९५१–२०५१), पण्डित तोयनाथ अधिकारी (वि.सं. १९६५–२०२१), श्रीकान्त अधिकारी (वि.सं. १९८४–२०६९) लगायतका व्यक्तिहरू हुनुहुन्थ्यो ।

आजभन्दा ६५ वर्षअघिको ग्रामीण समाज । त्यतिबेलाको सामाजिक र राजनीतिक परिवेश निश्चय नै आजको जस्तो  थिएन । शताव्दीऔं अघिदेखि कतिपय गुरुपुरोहितद्वारा स्वार्थवश प्रवाहित भाग्यवादी चिन्तनधाराका कारण समाज राजनीतिक हिसाबले जुझारु बन्न सकेको थिएन । सर्वसाधारण नागरिकले भाग्यवादलाई जीवनको मार्गदर्शक सिद्धान्त ठानिरहेका थिए । उनीहरू भाग्यवाद र अशिक्षाले निम्त्याएको वैचारिक अन्धकारमा रुमल्लिरहेका थिए र शासकका प्रत्येक राम्रा–नराम्रा कामहरूलाई चुपचाप शिरोपर बाध्य थिए ।

अज्ञानताबाट मलजल मिलेको भाग्यवादमा आधारित त्यसबेलाको समाज राणा शासकका लागि एकप्रकारले उर्वरभूमि थियो । समाजमा समसामयिक सामाजिक तथा राजनीतिक परिवेशलाई रौंचिरा गर्नसक्ने पढेलेखेका नागरिकको संख्या तुलनात्मक रूपमा न्यून थियो । पढालेखा नागरिक राणा शासकको अत्याचारपूर्ण शासनपद्धति विरुद्ध भित्रभित्रै क्रुद्ध थिए तर तत्कालीन तानाशाही शासनसत्ताको हाकाहाकी विरोध गर्ने तागत कमैमा थियो ।

त्यसबेलाको राजनीतिक परिवेशबारे ‘हलो क्रान्ति’ का अभियन्तामध्येका श्रीकान्त अधिकारीले शब्दचित्र तयार पार्नुभएको छ । उहाँले हंसपुरे सुवेदीले लेख्नुभएको पुस्तक ‘सांस्कृतिक परिवेशमा नेपालको हलोक्रान्ति’ को पृष्ठभूमिमा लेख्नुभएको छ, ‘माथि हुकुमी राणाशाहीको क्रूरसत्ता थियो भने तलतिर...जिम्मावाल, तालुकदार...र तथाकथित पुरोहित पण्डितको छिचोलिनसक्नुको हैकम थियो । बीचमा स्थानीय हाकिम र बडाहाकिमहरूको यस्तै प्रशासन थियो, जसले गर्दा... नयाँ चेतनको हिसाबमा कसैले चूँसम्म गर्ने सामर्थ्य हुँदैनथ्यो’ (पृ.क) ।

यद्यपि समय प्रवाहमय छ । तत्कालीन विश्व परिदृश्य बदलिँदै थियो । विश्व जनमानसलाई राजनीतिक आँधीहुण्डरीले ब्युँझाइसकेको थियो । दोस्रो विश्वयुद्धले विचारहरूको विरोधाभासपूर्ण अवस्थालाई सतहमा ल्यादिएको थियो । छिमेकी मुलुक भारतमा राजनीतिक चेतनाको ज्वारभाटा चर्कै रूपमा चलिसकेको थियो । भारतीय नागरिकले अङ्ग्रेजविरुद्ध ‘भारत छोडो’ आन्दोलन छेडिसकेका थिए । उनीहरूले अङ्ग्रेजविरुद्ध  ‘इन्क्लाब’ गरेर भारतलाई स्वाधीन  बनाइसकेका थिए । नेपालीहरूको शिक्षा आर्जन गर्ने र राजनीतिक आश्रय लिने थलो छँदै थियो, भारत । यसको प्रभाव नेपालमा नपर्ने कुरै भएन ।

यही राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय पृष्ठभूमिमा ‘हलो क्रान्ति’ भएको थियो । यसको स्थानीय पृष्ठभूमि केही हदसम्म आध्यात्यिक पाटोसँग पनि गाँसिएको देखिन्छ । २००३ सालमा डोटेली व्रह्मचारी चन्द्रप्रसाद र स्वामी कर्पुरानन्दको सत्सङ्गमा दुराडाँडामा महाभारत पुराण लगाइएको, त्यहाँ समाज सुधारका पक्षमा ठोस काम गर्ने सरसल्लाह भएको र त्यही आध्यात्मिक अनुष्ठानको गर्भमा ‘हलो क्रान्ति’ को बीजारोपण भएको प्रसंग श्रीकान्त अधिकारीले कोट्याउनुभएको छ । उहाँले लेख्नुभएको छ, ‘वास्तवमा हलो क्रान्ति कोरा क्रान्ति नभई...आध्यात्मिक मलजलको माध्यमद्वारा निस्केको जागरण र विकासको.. सामाजिक क्रान्ति थियो’ (ऐ.ऐ. पृ.ख)।

यिनै उत्प्रेरक तत्वबाट मिलेको मनोबलले दुराडाँडामा व्राह्मणले हलो जोत्ने काम शुरु भयो । व्राह्मणले जोतेको कुरा डढेलोको आगोजस्तै जताततै फैलियो । यो कुरा झुपडीदेखि महलसम्म पुग्यो । यसबारे झुपडी र महल दुवैमा बस्नेले आ–आफ्नै तरिकाले प्रतिक्रिया जनाए । झुपडीमा बस्ने सर्वसाधारण नागरिकले परम्परागत मान्यताको विरुद्धमा गएको बात लगाए भने महलमा बस्ने शासकहरूले पनि उही बात लगाए तर भिन्दै अभीष्ट पूरा गर्ने उद्देश्यका साथ ।

राणाहरूले व्राह्मणले हलो जोतेको घटनालाई आफ्नो शासन–सत्ताको प्रतीकात्मक विरोधको रूपमा बुझे । लेप्टेन शेषकान्त अधिकारी, तोयनाथ अधिकारी र श्रीकान्त अधिकारीलाई पक्रेर पोखरास्थित कारागारमा राखियो । उहाँहरू आफूले गरेका कामप्रति अटल रहनुभयो । लोकहितका पक्षमा गरिएका काम भएकोले उहाँहरूमा कुनै हीनताबोध भएन । उहाँहरू आफ्नो उद्देश्यप्रति टसको मस हुनुभएन, बाहुनले हलो जोत्न हुन्न भन्ने कतै नलेखिएको तर्क निडर भई अघि रारिरहनुभयो । आफूहरूलाई बिना पक्राउपुर्जी कारागारमा राखिएकोमा अन्नपानी नखाने घोषणा गर्नुभयो । उहाँहरू ४८ घण्टासम्म अनसन बस्नुभयो ।

‘हलो क्रान्ति’ को प्रभाव जनस्तरमा पनि चर्कै किसिम पर्न थाल्यो । हलो जोतेर परम्परागत मान्यतालाई तोडेको आरोपमा दुराडाँडामा व्राह्मणहरू सामाजिक बहिष्करणमा पर्ने अवस्था आयो । छिमेकी गाउँबस्तीका मानिसहरूले हलो जोत्ने  व्राह्मणहरूसँग सोलीडोली नचलाउने घोषण गर्न थाले । विवाह, ब्रतबन्ध, भोजभतेरजस्ता सामाजिक जमघटहरूमा श्लोकमार्फत व्यङ्ग्य वाण प्रहार हुन थाल्यो । ‘शेषकान्त लेप्टेन, हरिभक्त तिघ्रे, तोयानाथ पण्डित हलो जोती बिग्रे’ जस्ता श्लोकहरू यत्रतत्र सुनिन थाल्यो ।

सत्ता र जनस्तरबाट ‘हलो क्रान्ति’ विरुद्ध वैरभावपूर्ण प्रतिक्रिया आए पनि यसको गति रोकिएन । दुराडाँडामा भएको ‘हलो क्रान्ति’ को पदचाप पछ्याउँदै लमजुङ (चिसङकु) का श्रीप्रसाद घिमिरे, बलभद्र घिमिरे, चन्द्रशेखर घिमिरे र चन्द्रकान्त घिमिरेले हलो जोत्न थाल्नुभयो । यसैगरी तनहूँ, गोरखा, धादिङ, कास्की, स्याङ्जा, अर्घाखाँची, आदि जिल्लाका व्राह्मणहरूले पनि हलो जोत्ने काम गरे । श्रीकान्त अधिकारीका अनुसार धादिङका देवीप्रसाद पौडेल ‘केबलपुरे किसान’; गोरखाका पूर्णप्रसाद व्राह्मण; तनहूँका रामप्रसाद खनाल, उमाभद्र खनाल, भुवनेश्वर ढकाल र विष्णुहरि खनाल; कास्कीका पण्डित मुक्तिनाथ शर्मा, पण्डित ऋषिकेशव पराजुली र दिलबहादुर भारी तथा अर्घाखाँचीका काशीनाथ गौतमले हलोको अनौ समात्नुभयो ।

व्राह्मणले हलो जोत्ने कामले सामाजिक समयक्रमसँगै वैधता प्राप्त गर्न थाल्यो । शुरुमा सामाजिक बहिष्करण निम्त्याएको त्यो घटना विस्तारै वन्दनीय सामाजिक कार्य बन्न थाल्यो । समयले काँचुली फेर्दै जाँदा हिजो आलोचनाका पात्र बनेकाहरूले प्रशंसक पाउन थाले । समाजको एउटा वर्गले हलो पनि जोत्न नहुने तर सर्वसाधारण जनताले भने ढाड भाँचिने गरी श्रममूलक काम गर्नुपर्छ भन्ने अव्यक्त सामाजिक मान्यतालाई सच्याउने काम ‘हलो क्रान्ति’ ले ग-यो ।  सहअस्तित्वपूर्ण समाज निर्माणको दिशामा ‘हलो क्रान्ति’ का अभियन्ताहरूले देखाउनुभएको साहस कदरयोग्य छ ।

‘हलो क्रान्ति’ को लगत्तै पछि अर्थात् २००७ सालमा राणाविरोधी क्रान्तिपछि देशमा युगान्तकारी राजनीतिक तथा सामाजिक परिवर्तन भए । त्यसबाट नागरिक तथा राजनीतिक अधिकारका क्षेत्रमा नेपाली समाजले थुप्रै उपलब्धिहरू हाँसिल गरिसकको छ । यस हिसाबले वर्तमान घडीमा ‘हलो क्रान्ति’ सन्दर्भहीन देखिन सक्छ । तर समाज विकासको क्रममा ‘हलो क्रान्ति’ एउटा महत्वपूर्ण खुड्किलो थियो भन्न सकिन्छ । स्थानीयस्तरमा भएका रैथाने प्रकृतिका यस्ता असल कार्यका इतिहास अभेलखीकरण हुन आवश्यक छ, जुन नयाँ पुस्तका लागि प्रेरणास्रोत बन्नसक्छ ।

समयले यथास्थितिवादलाई सकार्दैन । समय सधैँ परिवर्तनको पक्षमा रहन्छ ।  समाजको वृहत्तर हितका लागि असल आशयले शुरु गरिएका कतिपय परिवर्तनकामी राम्रा काम वर्तमानमा कताकता असहज देखिन सक्छ । ‘हलो क्रान्ति’ यसको राम्रो दृष्टान्त हो । वर्तमान असहज देखिएका कतिपय कार्यले भविष्यमा सुखी समाजको सुन्दर तस्बिर तयार गर्नसक्छ । आफूले थुप्रै गाह्रोसाह्रो सहेर भए पनि लोकहितैषी काममा लाग्नु हाम्रो लोकधर्म हो । यही नै ‘हलो क्रान्ति’ को केन्द्रीय सन्देश हो ।

[साभार : गोरखापत्र  (साउन १०, २०७१) । तस्बिर : इन्टरनेट]


Saturday, July 5, 2014

एक लोकनायक

–यमबहादुर दुरा

‘यदि तिमी तिम्रो बच्चालाई बुद्धिमान बनाउन चाहन्छौ भने उनलाई परीकथा पढ्न देऊ । उनलाई अझ बुद्धिमान बनाउन चाहन्छौ भने अझ बढी परिकथा पढ्न देऊ ।’ सापेक्षतावाद सिद्धान्तका प्रतिपादक भौतिकशास्त्री अल्वर्ट आइन्सटाइनको यो भनाइ अमेरिकी लोकसाहित्यविद एलन डन्सका अभिभावकले व्यवहार लागू गरे वा गरेनन्, थाहा छैन । तर उनले जीवनमा बौद्धिक उचाइ प्राप्त गरेरै छाडे । समाजमा लोकसाहित्यको आलोक फैलाउने काममा उनको महत्वपूर्ण भूमिका रह्यो ।

अमेरिकाको न्युयोर्क शहरमा सन् १९३४ सेप्टेम्बर ८ तारिखमा जन्मेका एलन डन्स् लोकसाहित्यका ‘आइकन’ मानिन्छन् । न्युयोर्क शहरकोे चकमधमकपूर्ण परिवेशमा हुर्केका उनको मन शहरको रुमानी दुनियाँमा भन्दा अन्तै रमायो । उनले बहुसंख्यक मानिसले लत्याएका लोकसाहित्यमा दिलचस्पी देखाए । विकासको लहर र आधुनिकताको छालले लोकसाहित्यको साम्राज्यलाई निरन्तर धक्का मारिरहेको घडीमा एलन डन्स् त्यही लोकसाहित्यको उपासक बनेर देखा परे । अहिले उनी लोकसाहित्यका अध्येताहरूबीच एउटा ‘शिखर व्यक्तित्व’ ठहरिन्छन् ।

उनका पिता वकिल तथा संगीतकार थिए । उनलाई आर्थिक समस्या थिएन । यल विश्वविद्यालयबाट अङ्ग्रेजीमा स्नातक र स्नातकोत्तर गरेपछि उनले सन् १९६२ मा इन्डियाना विश्वविद्यालयबाट लोकसाहित्यमा विद्यावारिधि गरे । विद्यावारिधि  पूरा गरेलगत्तै युनिभर्सिटी अफ कन्सासमा एक वर्ष अङ्ग्रेजी पढाए । सन् १९६३ देखि युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्निया (बर्कले) को मानवशास्त्र विभागमा लोकसाहित्य पढाउन शुरु गरे । लोकसाहित्यको अध्ययन–अध्यापनमा उनको यति दिल बस्यो, मृत्युपर्यन्त त्यही विश्वविद्यालयमा लोकसाहित्य पढाए । उनी लोकसाहित्यमा अध्ययन–अध्यापनमा अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवहरूको आदन–प्रदान हुनुपर्छ, यसले लोकसाहित्यको अन्तर्राष्ट्रिय बुझाइ र समझदारी बढाउँछ भन्ने मान्यता राख्थे । यसअनुरूप उनले देश–विदेशका लोकसाहित्यविदहरूलाई ‘गेष्ट लेक्चर’ बोलाउँथे ।

लोकसाहित्य अपरिष्कृत र हल्काफुल्का विषयको अभिव्यक्ति हो भन्ने गलत बुझाइको एलन डन्स् सधैँ प्रतिवाद गर्थे । सामाजिक अस्तित्वका लागि लोकसाहित्य व्यापक, अभिन्न र महत्वपूर्ण विषय हो भन्नेमा उनी गहिरो विश्वास राख्थे । उनी भन्थे, लोकसाहित्यको अध्ययन तथा अभिलेखीकरणबाट संस्कृति र मानवीय व्यवहारको गतिशीलताबारे आभ्यन्तरिक ज्ञान पाउन सकिन्छ । त्यसैले उनी लोकसाहित्यलाई समाज र संस्कृतिको ऐना भन्थे । त्यतिमात्र होइन, उनी लोकसाहित्यलाई सामाजिक अन्याय र हैकमवादविरुद्ध आवाज उठाउने माध्यमको रूपमा चित्रण गर्थे । उनको दृष्टिमा मानिसका अवचेतन मनमा रहेका ताप–सुर्ताहरूलाई विम्बको माध्यमबाट निकास दिने माध्यम पनि लोकसाहित्य नै हो ।

एलन डन्स् लोकसाहित्यलाई सर्वाधिक महत्वको विषय ठान्थे । लोकसाहित्यलाई महत्वहीन विषय ठानेर हल्का टिप्पणी गर्नेहरूलाई उनी गतिलो जवाफ दिन्थे । अमेरिकी समाचारपत्र ‘द न्युयोर्क टाइम्स’ मा सन् १९८५ मा प्रकाशित उनको भनाइलार्ई उद्ध्रृत गर्दै अमेरिकी लेखिका मार्गलिट फक्सले सोही समाचारपत्र (अप्रिल २, २००५) को अनलाइन संस्करणमा लेखेकी छिन्, ‘लोकसाहित्य कुनै मामुली विषय होइन । यो एउटा गम्भीर विषय हो, जसमा जीवनको सारतत्व भेटिन्छ ।’

उनले लोकसाहित्यबारेको त्रुटिपूर्ण सामाजिक दृष्टिकोण सच्याउन थुप्रै प्रयत्न गरे । एशिया र युरोपका कतिपय लोकसाहित्यविदहरूले लोकसाहित्यलाई नितान्त साँगुरो दायरामा राखेकाले त्यसको दायरा फराकिलो पार्न उनले मिहेनत गरे ।

लोकसाहित्य अलिखित हुन्छ भन्ने सोंचलाई भत्काउन उनले लोकसाहित्य लिखित पनि हुन्छ भन्ने दृष्टान्त बुद्धिमत्तापूर्ण लेखहरूमार्फत पेश गरे । लोकसाहित्यमा सुदूर अतीतका विषयवस्तुमात्र हुन्छन् भन्ने मान्यतालाई चुनौती दिन समसामयिक लोकसाहित्यको अवधारणा अघि सारे । लोकसाहित्यमा खेत–खलिहान र गाउँबस्तीका मात्र प्रसंग समेटिन्छन् भन्ने आमबुझाइलाई चिर्न शहरी लोकसाहित्य, कार्यालय लोकसाहित्यदेखि  ‘जुडिसियल जोक्स’ (न्यायिक क्षेत्रमा विद्यमान ठट्टा) सम्मका प्रसंग जनसमक्ष ल्याए ।

विश्वविद्यालयमा हरेक वर्ष हुने लोकसाहित्यको अनुशिक्षण (ओरिएन्टेसन) कार्यक्रममा उनी आकर्षणको केन्द्रविन्दु बन्थे । उनी रमाइला किस्सा र ठट्टा भनेर उद्घाटन भाषण गर्थे । यस्तो शैली उनकोे ‘ब्रान्ड’ नै बनेको थियो । उनको चुम्वकीय व्यक्तित्वबाट विद्यार्थीहरू मोहित हुन्थे । उनी आफ्ना विद्यार्थीहरू समक्ष लोकसाहित्यको इतिहास, लोकसाहित्यको सिद्धान्त, लोकसाहित्यबारे अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिकोणजस्ता विषयमा विशद ज्ञान पस्कन्थे । अध्यापनको क्रममा लोककथा, उखान, गाउँखाने कथा,  मिथक, रैथाने ठट्टा, लोकविश्वास, अनुश्रुति, आहार पद्धति, खेलजस्ता लोकसाहित्यसँग गाँसिएका विषयको पित्र बुझउँथे ।

उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई लोकसाहित्य अध्ययन र खोजखनिज गर्ने काममा जोताउनुसम्म जोताउँथे । काममा निर्घातसँग जोतिएका आफ्ना विद्यार्थीहरू देखेरमा उनमा दया पलाउँथ्यो र केही समय कामबाट छुटकारा लिएर बिन्दास बन्न उनीहरूलाई उस्काउन पनि पछि पदैनथे । उनी आफ्ना चेलाचेलीलाई मायालु किसिमले सम्झाउँथे, ‘वर्तमानमा रमाउनका लागि समय निकाल । वर्तमानको मजा लिऊ । मृत्युको चिन्ता नगर । अमेरिकी संस्कृतिले भविष्य बनाउनका लागि भनेर वर्तमानको उत्पात अवहेलना गरेको छ । भोलि  आउँछ वा आउँदैन, के भर छ र !’

लोकसाहित्यको ‘ग्र्याजुएट कोर्स’ हुञ्जेलसम्म प्रत्येक विद्यार्थीले अन्तिम ‘प्रजेक्ट वर्क’ स्वरूप लोकसाहित्यका ४० ‘आइटम’ संकलन, पहिचान र विश्लेषण गर्नुपर्दथ्यो । विद्यार्थीले संकलन गरी पेश गरेका लोकसाहित्यका विविधतापूर्ण विषयवस्तु (‘आइटम’) हरू अन्ततः विश्वविद्यालयको सम्पत्ति बन्थे । ती ‘आइटम’ भण्डारण गर्नका लागि एउटा अभिलेखालय नै खडा गरिएको थियो । ‘बर्केली फोकलोर अर्काइभ’ नामले परिचित उक्त अभिलेखालयमा लोकसाहित्यका विविध पक्षसँग गाँसिएका करिब पाँच लाख ‘आइटम’ जम्मा भइसकेका छन् । संकलित ‘आइटम’ हरूको ‘क्याटलग’ पनि तयार भइसकेको विश्वविद्यालयको वेबसाइटमा उल्लिखित छ ।

थुप्रै पुस्तक तथा जर्नलमार्फत दुनियाँसामु लोकसाहित्यको मर्म र धर्मबारे गहन विचारहरू पोख्न सफल एलन डन्सका कृतिहरू संसारभर रुचिपूर्वक पढिन्छन् । उनले लोकसाहित्यबारे २५० भन्दा बढी विद्वतापूर्ण लेख लेखेका छन् । उनको सम्पादन तथा सहलेखनमा २० वटाभन्दा बढी पुस्तक प्रकाशित छन् । सबै गरेर उनका चालीसवटा पुस्तक प्रकाशन भइसकेका छन् । ‘द स्टडी अफ फोकलोर’ (१९६५), ‘इन्टरप्रेटिङ फोकलोर’ (१९८०), ‘फोकलोर म्याटर्स्’ (१९९३), ‘द भ्याम्पायर : अ केस स्टडी’ (१९९८), ‘द मिनिङ अफ फोकलोर’ (२००७) आदि उनका अत्याधिक मन पराइएका कृति मानिन्छन् । यिनीहरूमध्ये शीर्षस्थान ओगट्न सफल कृति हो, ‘द स्टडी अफ फोकलोर’ (१९६५) । अहिलेसम्म २६ पटक पुनःमुद्रिण यो पुस्तकलाई लोकसाहित्यका अध्येताहरू एउटा विशिष्ट मानक ग्रन्थ मान्छन् ।

उनी युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्निया (बर्केली) को मानवशास्त्र विभागमा लोकसाहित्य पढाउने फ्याकल्टीको रूपमा प्रवेश गरेपछि ‘अम्यारिकन फोकलोर सोसाइटी’ (अमेरिकी लोकसाहित्य समाज) को सदस्य हुँदै अध्यक्षसम्म बने । त्यहाँ रहेर उनले लोकसाहित्यको प्राज्ञिक उन्नयनका पक्षमा धेरै रचनात्मक काम गरे । उनको योगदानको एकप्रकारले विश्वभरि नै प्रशंसा हुन थाल्यो । यस क्रममा उनले सन् १९९३ मा विश्व  ‘पिप्रे प्राइज’ प्राप्त गरे । इटालीका चर्चित लोकसाहित्यविद जुसेपे पिप्रे (सन् १८४१–१९१६) को नाममा स्थापित ‘पिप्रे प्राइज’ विश्व लोकसाहित्यमा विशिष्ट योगदान दिने व्यक्तिलाई प्रदान गरिन्छ ।  पिप्रे पुरस्कार पाएपछि उनको प्रतिष्ठा र चिनारीले थप उचाइ लियो । उनी सन् २००१ मा सार्वजनिक नीतिबारे ‘रिसर्च’ गर्ने संस्था ‘अम्यारिकन अक्याडमी अफ आर्टस् एण्ड साइन्सेस’ मा चुनिए । सो संस्थामा चुनिने उनी लोकसाहित्य क्षेत्रका पहिलो व्यक्ति हुन् ।

७० वर्षको जीवनकालमा उनले ४२ वर्ष लोकसाहित्यको श्रीवद्धिमा बिताए । उनले जर्मन, इटालियन, अफ्रिकन एवम् लिथुवानियन लोकसाहित्यको अध्ययन गरेर त्यहाँको लोकजीवनको ढुकढुकी सुन्ने प्रयास गरे । उनी अमेरिकी आदिवासी, यहुदी एवम् मुसलमान समुदायमा प्रचलित लोकसाहित्यमा डुबुल्की मार्न पुगे र मानवीय साइनोलाई अझ दरिलो बनाए । जीवनको अन्तिम घडीतिर उनले जापानको राष्ट्रिय चरित्रलाई लोकसाहित्यको कसीमा राखेर अध्ययन गरे । उनले लोकसाहित्यको सैद्धान्तिक, मनोविश्लेणात्मक, संरचनागत तथा ऐतिहासिक पक्षको गहन अध्ययन र विश्लेषण गरे । विषयवस्तुको विपुल विश्लेषण तथा  विचार पस्काइमा मौलिकता उनको प्राज्ञिक विशेषता थियो । यी सबै गुनिलो काम देख्दा उनको जन्म लोकसाहित्यको श्रीवृद्धिकै लागि भएको हो जस्तो लाग्छ ।

एलन डन्स आफ्ना प्राज्ञिक अभिव्यक्तिका कारण विवादमा पनि तानिए । उनले बाइबलको ‘न्यु टेस्टामन्ट’ र इस्लाम धर्मग्रन्थ ‘कुरान’ बारे लेखेको लेख विवादास्पद ठहरिए । अमेरिकी फुटबल पद्धतिलाई समेटेर लेखिएको लेख ‘इनटु द एण्डजोन फर अ टचडाउन’ को अन्तरवस्तुलाई लिएर उनले ज्यानको धम्कीसमेत पाए । सन् १९८० मा अमेरिकी लोकसाहित्य समाजको सम्मलेनमा संस्थाको तत्कालीन अध्यक्षको नाताले भाषण गर्दा उनले जर्मनीको राष्ट्रिय चरित्रबारे प्राज्ञिक टिप्पणी गरे । उनको भाषण मनग्राफको रूपमा छापियो, ‘लाइफ इज लाइक अ चिकन कुप ल्याडर’ शीर्षक दिएर । यसका कारण उनी निकै आलोचित भए । त्यसपछि उनले अमेरिकी लोकसाहित्य समाजको सम्मेलनमा बीस वर्षसम्म भाग नलिने निधो गरे । लामो समयको अन्तरालपछि सन् २००४ मा उनले अमेरिकी लोकसाहित्य समाजको सम्मेलनमा भाग लिए ।

सन् २००० मा उनको जीवनमा एउटा अपत्यारिलो घटनाले ठाउँ ओगट्यो । उनको नाममा एउटा बेनामी खाम आयो । उनले त्यो खाम आफ्नी श्रीमती क्यारोलिनलाई खोल्न लगाए । उनले १ हजार डलरको चेक भनेर पढिन् । वास्तवमा त्यो दश लाख अमेरिकी डलरको चेक थियो ।  सन् १९६० को दशकमा उनीसँग पढेका पूर्वविद्यार्थीले अज्ञात रूपमा त्यो रकम उपलब्ध गराएको थियो ।

उनले त्यो रकम आफ्नो व्यक्तिगत स्वार्थमा नभई लोकसाहित्यको श्रीवृद्धिमा लगानी गर्ने निधो गरे । प्राप्त धनराशी विश्वविद्यालयलाई हस्तान्तरण गरे । त्यस धनराशीबाट लोकसाहित्यका प्राध्यापकलाई विद्वतवृत्ति र विद्यार्थीहरू छात्रवृत्ति प्रदान गरिँदै आएको छ । त्यसबाट विश्वविद्यालयको लोकसाहित्यसम्बन्धी अभिलेखालय व्यवस्थित बनाउने काम भएको छ ।

लोकसाहित्य र लोकसाहित्यका प्राध्यापकलाई माया गरेर त्यो धनराशी अर्पिने गुनी विद्यार्थी को थियो ? रहस्यकै गर्भममा लुकेको छ ।

एलन डन्स बौद्धिक क्षमताको उचाइमा रहेकाले समकालीन लोकसाहित्यको शीर्षव्यक्तित्व मानिन्थे । उनका तिलस्मीे प्रतिभा देखेर उनका प्रशंसक र अनुयायीहरू अचम्मित थिए । यी तिलस्मी व्यक्तिले मानव चोला पनि तिलस्मी ढङ्गमा फेरे ।

सन् २००५ मार्च ३० । अपरान्हको समय । उनी ‘ग्र्याजुएट सेमिनार’ मा लोकसाहित्यको सिद्धान्त र विधिबारे बोलिरहेका थिए । विद्यार्थीहरू उनका ‘लेक्चर’ रुचिपूर्वक सुनिरहेका थिए । तर अचम्म ! बोलेको वाक्य पनि पूरा गर्न नपाउँदै उनी फिल्मी शैलीमा ढले । उनलाई हतारहतार अस्पताल पुर्याइयो तर बचाउन सकिएन । दिन ढल्दानढल्दै उनको जीवन पनि ढल्यो । उनी भौतिक अनुपस्थिति यस दुनियाँमा छैन । तर पनि उनका घतलाग्दा पुस्तकाकार कृति, शोधप्रेमी र विनयशील विद्यार्थी एवम् विश्वविद्यालयमा रहेको लोकसाहित्यसम्बन्धी अभिलेखालयबाट उनको प्राज्ञिक विरासत धानिएको छ ।

[साभार: अन्नपूर्ण पोस्ट 'फुर्सद' पृ. 'ग', (असार २१, २०७१)। इन्टरनेटमा उपलब्ध सामग्रीहरूमा आधारित । तस्बिर : इन्टरनेट]

[अद्यावधिक: २०७१।०३।३०, २०७१।०३।३१]