भ्रान्तिपूर्ण अनुवाद

–यमबहादुर दुरा


अंग्रेजी । अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्क भाषा । अंग्रेजीकोे दायरा बढ्दो छ । चाहेर वा नचाहेर अंग्रेजी भाषा दैनिक सञ्चारको अपरिहार्य पाटो बन्दै गएको छ । अंग्रेजी भाषा ‘लाइब्रेरी ल्याङ्वेज’ समेत भएकोले प्राज्ञिक तथा शैक्षिक वृत्तमा यसको आयतन झनै फैलिँदो छ । बढ्दो विश्वव्यापीकरणको पृष्ठभूमिमा आमसञ्चार माध्यमले पनि अंग्रेजी भाषालाई कख्याउँदै जानुको विकल्प छैन ।

आमसञ्चार, प्रज्ञिक जगत र जनस्तरमा समेत अंग्रेजी भाषा प्रयोगको ग्राफ उकालो लाग्दो छ । अंग्रेजीबाट आयातित बौद्धिक खुराकहरूको आयतन बढ्दो छ । विदेशी समाचार अंग्रेजीमै आउँछन् । प्राज्ञिक जगतका स्तरीय पुस्तकहरू अङ्ग्रेजीमा छन् । जनस्तरमा पनि मोबाइल, नेटवर्क, रेडियो, टेलिभिजन जस्ता वैज्ञानिक अविष्कारसँग सम्बन्धित अंग्रेजी शब्दहरू हरेक दिन उच्चारण भइरहन्छन् । यस्ता शब्दहरूको सूची समयक्रमसँगै लम्बिँदो छ ।

अंग्रेजी भाषाको फैलिँदो आयतनबारे चर्चा गरिरहँदा सबै बुझ्न सक्ने अवस्थामा छन् भन्न खोजिएको होइन । अंग्रेजीमा भएका विषयवस्तु ठूलो सङ्ख्यामा रहेका गैरअंग्रेजीभाषी समुदायले बुझ्दैनन् । उनीहरूलाई कुरा बुझाउन सम्बन्धित भाषामा अनुवाद नगरी सुखै छैन ।

अब प्रश्न उठ्छ, अंग्रेजीमा भएका विषयवस्तु नेपालीमा कसरी अनुवाद भएका छन् त ? यसको छोटो जवाफ छ, अनुवादसम्बन्धी मामिलाहरू प्रश्नको घेरामा छन् । साहित्यकार डा.तारानाथ शर्माले अंग्रेजीबाट शब्द ‘इस्यू’ लाई अनुवाद गर्दा झगडिया शब्द ‘मुद्दा’ बनाइयो भनेर आपत्ति जनाए । यो एउटा सानो प्रसंग हो । खोजीपस्दा अरु पनि यस्ता थुप्रै प्रसंगहरू छताछुल्ल रूपमा भेटिन्छन् ।

तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति बिल क्लिन्टकी श्रीमती हिलारी क्लिन्टले सन् १९९५ मा नेपाल भ्रमण गर्दा एउटा शब्दावली निकै चर्चित रह्यो । त्यो हो, ‘प्रथम महिला’ । ‘रेडियो नेपाल’ लगायतका सञ्चार माध्यमले निकै प्रयोग गरेका उक्त शब्दावली सुनेपछि धेरैले एकआपसमा सोध्न थाले, ‘के हो, प्रथम महिला भनेको ?’ यसको उत्तर दिन धेरै सर्वसाधारण नागरिक असमर्थ थिए ।

अमेरिकी संस्कृतिमा गभर्नर वा राष्ट्रपतिको श्रीमतीलाई ‘फस्ट् लेडी’ भनिन्छ भन्ने कुरा बुझाइदिएको भए यस्तो समस्या आउने थिएन । नेपाली सञ्चार माध्यमले ‘फस्ट लेडी’ को शब्दानुवाद गरे, तर त्यसको अर्थ खुलाएनन् । हाम्रा सञ्चार माध्यमले ‘प्रथम महिला’ नभनेर ‘अमेरिकी राष्ट्रपति बिल क्लिन्टकी श्रीमती हिलारी क्लिन्ट’ भनिदिएको भए कुरा प्रष्ट हुने थियो । ‘प्रथम महिला’ भन्नुपर्ने कुनै आवश्यकता थिएन । अनावश्यक रूपमा ‘फस्ट् लेडी’ को शब्दानुवाद गरेर ‘प्रथम महिला’ भनिदिँदा आमनागरिक ‘कुहिरोको काग’ बन्न पुगे ।

पश्चिमा सञ्चार माध्यमले भन्ने गरेको ‘मिडिल इस्ट’ लाई हामीले पनि ‘मध्यपूर्व’ भन्यौं । त्यो भूखण्ड पश्चिमी गोलाद्र्धका लागि ‘मध्यपूर्व’ भए पनि हाम्रो लागि ‘मध्य पश्चिम’ हो । ‘मध्य पश्चिम’ भन्न असहज लागेको हो भने ‘अरब राष्ट’ वा ‘खाडी मुलुक’ भनेरै काम चलाउन सकिन्थ्यो । स्थानगत आधारमा पनि गलत किसिमले शब्दानुवाद भएका छन् ।

त्यसैगरी, सन् १९९० को दशकमा आएको अवधारणा ‘वर्क फर फुड’ लाई ‘कामका लागि खाद्यान्न’ भनेर नेपालीकरण गरियो, जुन नितान्त गलत अनुवाद थियो । खासमा ‘खाद्यान्नका लागि काम’ भन्नुपर्ने थियो ।

अंग्रेजी शब्दको सोझो अनुवाद (‘लिटरल ट्रान्सलेसन’) गरिँदा पठनपाठनमा धेरै भ्रम पैदा भएका छन् । केही दृष्टान्तहरू :

मिडिया अनुसन्धानसम्बन्धी एउटा पुस्तकमा अंग्रेजी शब्द ‘डिस्इप्लिन्’ लाई ‘अनुशासन’ भनेर अनुवाद गरिएको छ । यसका् सोझो अर्थ ‘अनुशासन’ नै भए पनि त्यहाँ अर्कै सन्दर्भमा प्रयोग हुनुपर्दथ्यो । ‘अनुसन्धानको विधा’ को रूपमा  ‘डिस्इप्लिन्’ अर्थ्याइनुपर्थ्यो । यहाँ ‘डिस्इप्लिन्’ शब्दको ‘अनुशासन’ सँग कुनै नाता छैन । यस्तो अवस्थामा यसबाट पाठकले के बुझ्ने ? ‘डिस्इप्लिन्’ शब्दको भावानुवाद गर्नुपर्नेमा शब्दानुवाद गरिँदो अनर्थ हुन पुगेको छ ।

पत्रकारितालाई मर्यादित तुल्याउने अभिप्रायले ‘अमेरिकन् सोसाइटी अफ न्युजपेपर इडिटर्स्’ (अमेरिकी समाचारपत्र सम्पादक) ले सन् १९२२ मा ‘क्यानन्स अफ जर्नलिजम्’ शीर्षकमा नैतिक निर्देशन जारी गर्‍यो ।

‘फेयर प्ले’ को आशय थियो, समाचारमा जोडिएका व्यक्तिहरूलाई चित्रण गर्दा उनीहरूको इज्जत, प्रतिष्ठा  र अधिकारमा कुनै आँच आउनु दिनुहुँदैन र उनीहरूको गोप्यताको अधिकारलाई सम्मान गर्नुपर्छ ।

पत्रकारितामा समाचारको सन्दर्भमा जोडिएर आउने एउटा पारिभाषिक शब्दावली छ, ‘न्युज होल’ । यसको अर्थ हो,  समाचारपत्रमा विज्ञापनका लागि ठाउँ छुट्याएर बाँकी रहेको ठाउँ – जहाँ समाचार राख्न सकिन्छ । ‘न्युज होल’ लाई शब्दानुवाद गरेर यसलाई ‘समाचार प्वाल’ भनियो । यहाँ ‘समाचार प्वाल’ शब्दावलीमात्रले कुनै अर्थ बुझाउन सक्दैन । यसले पाठक जिल्ल पर्नेबाहेक अरु केही काम गर्दैन ।

समाचारकै सन्दर्भमा आउने ‘हार्ड न्युज’ र ‘सफ्ट न्युज’ शब्दावलीलाई क्रमशः ‘कडा समाचार’ र ‘नरम समाचार’ भनेर उल्था गरिएको छ । कडापन र नरमपनसँग समाचारको कुनै साइनो छैन । ‘हार्ड न्युज’ र ‘सफ्ट न्युज’ लाई क्रमशः ‘घटनाप्रधान समाचार’ र ‘विषयप्रधान समाचार’ भनिदिएको भए कुरा प्रष्ट हुने थियो ।

अंग्रेजी शब्दको भावानुवाद हुनुपर्नेमा शब्दानुभाव हुँदा यस्ता हास्यास्पद स्थिति देखापर्छन् । एउटा संस्थाले निकालेको प्रेस अफिस व्यवस्थापनसम्बन्धी ‘म्यानुअल’ मा यस्तै हास्यास्पद अवस्था आएको छ । त्यसमा प्रयोग भएका अंग्रेजी शब्दावली ‘अन द वन् ह्यान्ड’ र ‘अन द अदर ह्यान्ड’ लाई क्रमशः ‘एक हातमा’ र ‘अर्को हातमा’ अनुवाद गरिएको छ, जुन सर्वथा गलत र हास्यास्पद छ ।

आजकल कुनै वस्तु तथा सेवाको विज्ञापनमा अंग्रेजी शब्द ‘अनविलिभेबल’ को हास्यास्पद किसिमले अनुवाद भएको पाइन्छ । ‘अनविलिभेबल’ शब्दको नेपालीकरण गरिएको विज्ञापनको भाषा यस्तो छ : ‘साथमा पाउनुहोस्, अविश्वसनीय गिफ्ट हाम्पर्स’ । यसको अर्थ लाग्छ, ‘विश्वास गर्न नसकिने गिफ्ट (उपहार) हरू’ । विश्वासै गर्न नसकिने गिफ्ट (उपहार) पाएर के काम ? त्यस्तो चिज त नपाएकै जाती । ‘अनविलिभेबल’ को सोझो अर्थ ‘अविश्सनीय’ भए पनि यहाँनेर यसको अर्थ फरक छ । यसलाई हास्यास्पद हुनबाट जोगाउन यसो भनिनुपथ्र्यो, ‘साथमा प्राप्त पाउनुहोस्, तपार्इँ चकित पर्ने किसिमका आकर्षक उपहारहरू ।’

शोध (‘रिसर्च’) मा प्रयोग हुने कतिपय शब्दावलीहरूको भावानुभाव हुनुपर्नेमा शब्दानुवाद गरिएका छन् । यसबाट पाठक थप अलमलमा पर्ने अवस्था छ । केही उदाहरणहरू : ‘लिटरेचर रिभ्यू’, ‘नेचरलिष्टिक अब्जभेसन्’, ‘आटिफिसल् अब्जभेसन’ आदि । यी शब्दावलीलाई क्रमश : ‘साहित्य समीक्षा’, ‘प्राकृतिक अवलोकन’ र ‘अप्राकृतिक अवलोकन’ भनेर शब्दानुवाद गरिएका छन् । केवल शब्दानुवादले यिनीहरूको अर्थ खुल्दैन । यस्ता शब्दावलीको शब्दानुवाद होइन, भावानुवाद आवश्यक छ ।

‘लिट्रेचर रिभ्यू’ को साहित्यसँग कुनै लेनादेना छैन । यसलाई ‘साहित्य समीक्षा’ भनेर उल्था गर्दा गलत हुन जान्छ । असल शोधकार्य गर्दा आफूले अनुसन्धान गर्न लागेको विषयसँग सम्बन्धित रहेर अगाडि नै अनुसन्धान गरिएका सन्दर्भ सामग्रीहरूको अध्ययन तथा विश्लेषण गर्नु अपरिहार्य मानिन्छ ।

यस क्रममा पूर्वअनुसन्धान कार्यहरूको साङ्गोपाङ्गो अध्ययन र समीक्षा गरिने भएकोले यसलाई ‘सन्दर्भ सामग्री समीक्षा’ (‘लिट्रेचर रिभ्यू’) भन्नु बढी उपयुक्त हुन्छ । ‘साहित्य समीक्षा’ भन्दा पाठकमा भ्रम पैदा हुन जान्छ । पुस्तक प्रकाशन गर्नुभन्दा अघि व्यापक विचार विमर्श हुन पाएको भए यस्तो असहज अवस्था आउने थिएन ।


भाषा आफैंमा परिपूर्ण हुँदैन । सामाजिक अन्तरघुलनको माध्यमबाट एउटा भाषाको शब्दहरू अर्को भाषामा मिसिन पुग्छन्, जुन स्वाभाविक प्रक्रिया हो । नेपाली भाषामा पनि नेपाली राष्ट्रिय भाषाका थुप्रै शब्दहरू भित्रिएका छन् । यसले नेपाली भाषालाई समृद्ध बनाएको छ । नेपाली भाषाका शब्दहरूले अंग्रेजी शब्दकोशमा प्रविष्टि पाएका छन् ।

नयाँ युगले नयाँ शब्द जन्माउँछ । उदारहणको रूपमा सन् १९९० को दशकमा इन्टरनेटको उदयसँगै पछि सूचना–प्रविधिसँग सम्बन्धित शब्द र शब्दावलीहरू भरमार आए । तिनीहरूलाई स्थानीय भाषामा अनुवाद गर्ने कार्य लगभग असम्भव नै छ ।

विषयगत हिसाबामा इन्टनेट, सञ्चार, शोध र सामाजिक अध्ययनका तमाम आयामसँग सम्बन्धित पारिभाषिक शब्दाबली आमसञ्चार र पत्रकारिता जोडिनु स्वभाविक छ । यस्ता सबै शब्द तथा शब्दावलीहरूको शब्दानुवाद न सम्भव छ, न त व्यावहारिक नै । जबरजस्ती अनुवाद गर्दा अनर्थ हुन पुग्छ ।

अरुको आविष्कार र सांस्कृतिक उपजहरूको अनुवाद धेरै हदसम्म सम्भव छैन । अनुवाद भइहाले पनि व्याहारिक हिसाबले ग्रह्य छैन । हाम्रो छिमेकी भारतमा स्वराज आन्दोलनबाट प्रभावित भएर ‘टेलिफोन’ लाई ‘दूरभाष’, ‘टेलिभिजन’ लाई ‘दूरदर्शन’ भनेर नामकरण गरे पनि जनजिब्रोमा ती शब्दहरू ग्रह्य देखिएका छैनन् । विदेशी परिकार र उपकरणहरूको स्वदेशी भाषमा अनुवाद लगभग असम्भव छ ।

अंग्रेजी शब्दकोशमा खुकुरी, हुक्का, चपातीजस्ता शब्दहरूले प्रेमपूर्वक स्थान पाएका छन् । नेपाली जनजिब्रोमा सहजतापूर्वक झुण्डिएका रेडियो, मोबाइल, टेलिभिजन, कम्प्युटरजस्ता अंग्रेजी शब्दलाई जस्ताको तस्तै ग्रहण गर्नुको कुनै विकल्प छैन ।

विदेशी शब्दलाई अनर्थ लाग्ने गरी अनुवाद गर्नु कत्तिको बुद्धिमानी होला ? शब्दको गलत अनुवाद गरेर शब्दवह्मको दुरुपयोग गरी भ्रम बाँड्नुभन्दा आगन्तुक शब्दको मौलिक स्वरूपलाई यथावस्थामा ग्रहण गर्नु राम्रो । सुन्दा अप्रिय लागे पनि हामीले स्वीकार्नै पर्छ, सही अर्थ बुझाउने गरी अनुवाद गर्न नसक्नु आमसञ्चार र प्रज्ञिक वृत्तको कमजोरी बनेको छ ।

[साभार: अन्नपूर्ण टुडे (माघ २८, २०७३)]