पत्रकारिताका आयाम

–यमबहादुर दुरा

गतिशीलताको अर्को पत्रकारिता हो । सही समयमा सही र सान्दर्भिक सूचना सम्पे्रषण गर्नु नै पत्रकारिताको मूल धर्म हो । आफू गतिशील नभएमा पत्रकारिताले यो अहम् भूमिका निर्वाह गर्न सक्दैन । पत्रकारिता गतिशील बन्नैपर्छ । व्यापक सन्दर्भमा कुरा गर्दा पत्रकारिताले समाजबाट सूचना लिन्छ र पुनः समाजलाई नै सम्प्रेषण गर्छ ।

हेर्दा यो काम सामान्यजस्तो लाग्छ । सधैँभरि एउटै प्रकृतिको काम गरेजस्तो पनि देखिन्छ । तर, वास्तविकता त्यस्तो होइन । पत्रकारिता कर्ममा हरदम नवीनतम् सूचनासँग अद्यावधिक हुनुपर्ने चुनौती हुन्छ । यस क्रममा अनेकन् सूक्ष्मतम् गतिविधिमा सरिक हुनुपर्ने हुन्छ । समाजोपयोगी र समसामयिक सूचना सङ्कलन गर्ने, परीक्षण गर्ने, सम्पादन गर्ने र तात्तातै जनसमक्ष सम्प्रेषण गर्नु पत्रकारिताको पेशागत जिम्मेवारी हो ।

यतिले मात्र पुग्दैन । ज्ञान र विचार प्रवाह गर्ने समाजलाई गतिवान् र विचारशील बनाउनु पनि पत्रकारिताको अर्को महत्वपूर्ण जिम्मेवारी हो । यसले सत्ता र शक्तिमा भएकाहरूलाई प्रश्न गर्न प्रेरित गर्छ । अर्को शब्दमा भन्दा यसले नागरिकलाई हरदम सचेत तुल्याउँछ । यस्तो कम चुनौतीपूर्ण छैन । पत्रकारिताले हरदम गतिशीलता, कार्यदक्षता र नयाँ शिल्प–शैलीको माग गर्छ ।

नवीनता पत्रकारिताको प्राण हो । यसले सूचना र शिल्प–शैली दुवैमा नवीनता खोज्छ । यही अनुरूप पत्रकारितामा विभिन्न विधा र शैलीहरू आए । केही उदाहरण हेरौँ । बीसौं शताब्दीको शुरुवाततिरै पैरवी पत्रकारिताले आफ्नो उपस्थिति देखायो । सन् १९६० को दशकमा विकास पत्रकारिताको शुरुवात भयो । सन् १९७० को दशक प्रिसिजन जर्नलिज्म तथा गोञ्जो पत्रकारिता अस्तित्वमा आए । सन् १९९० को दशकमा पब्लिक जर्नलिज्म (सिभिक जर्नलिज्म) देखा पर्‍यो । सन् १९९८ तिर समाधान पत्रकारिता (सोल्युसन्स् जर्नलिज्म) को चर्चा हुन थाल्यो ।

यी त उदाहरणमात्र हुन् । समयको दौडमा पत्रकारिताका अनेकन् विधा तथा शिल्प–शैलीहरू आए । अझै पनि आइरहेका छन् । भोलि पनि आउनेछन् । अब प्रश्न उठ्छ, पत्रकारितामा यतिविधि विधाहरू किन आइरहेका छन् ? आखिर, पत्रकारिताको मूल धर्म भनेको नागरिकलाई सही समयमा सही सूचना सम्प्रेषण गर्नु नै हो । यत्ति कामका लागि पनि किन यति धेरै विधा चाहिन्छन् ? यसका पछाडि अनेकन् कारण छन् ।

पत्रकारिता ज्ञान र सूचनाको भण्डार हो । अहिले अनुसन्धान परम्पराको दायरा र विद्वत संस्कृति बढ्दो छ । यससँगै ज्ञान उत्पादनमा पनि तीव्रता आएको छ । समयसँगै आएका नयाँ ज्ञानका अगाडि पुरानो ज्ञान असान्दर्भिक देखिने क्रम पनि बढ्दो छ । पत्रकारिता पनि नयाँ ज्ञान उत्पादन हुने क्रम बढ्दो छ । नयाँ ज्ञानले पुरानो ज्ञानलाई असान्दर्भिक बनाउँदै लगेको छ ।

यद्यपि, ज्ञान कहिल्यै पुरानो हुँदैन भन्ने मान्यता छ । तर, ज्ञानको महत्व आफ्नो ठाउँमा रहे पनि सबै ज्ञान सधैँ सान्दर्भिक र उपयोगी नहुन सक्छ । समयसँगै कतिपय पुराना ज्ञान असान्दर्भिक र अनुपयोगी बन्दै जान्छन् । यसका अनेकन् टड्कारो दृष्टान्त छन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा भूगोल, संस्कृति, इतिहासजस्ता विषयमा विद्यार्थी भर्नाको घट्दो दरले यही कुराको सङ्केत गर्छ । यसको अर्थ यी विषय महत्त्वहीन छन् भन्नेचाहिँ कदापि होइन ।

पत्रकारिता पेशामात्र नभएर ज्ञानको सागर पनि हो । त्यसैले यो अध्ययनको विधा पनि हो । विश्वविद्यालयमा पत्रकारिताबारे व्यापकस्तरमा अध्ययन–अध्यापन हुँदै आएको छ । पत्रकारिताबारे हुने गरेका अध्ययन–अनुसन्धानले नयाँ नयाँ ज्ञान उत्पादन हुँदै गएका छन् । नयाँ ज्ञानले पुरानो ज्ञानलाई विस्थापन गर्दै गएको पनि छ । यसले पत्रकारिता क्षेत्रमा नयाँ नयाँ विधा र शिल्प–शैली जन्माएको छ ।

अर्कोतिर, प्रतिस्पर्धा जीवनको अभिन्न अङ्ग बन्न पुगेको छ । अहिले नयाँ जानकारी पाउनकै लागि पत्रकारिताको खाँचो पर्दैन । कतिपय अवस्थामा सोसल मिडियाले पत्रकारितालाई उछिनेको देखिन्छ । सोसल मिडियाको दरिलो उपस्थितिले परम्परागत सञ्चार माध्यम (अखबार, रेडियो र टेलिभिजन) नै आवश्यक नपर्ने अवस्था आएको छ । प्रतिस्पर्धी वातावरणले पत्रकारितामा नयाँ विधा र शिल्प–शैलीलाई निम्तो दिएको छ । यसबाट पत्रकारिताको दिशा र दशा नै बदलिँदै गएको छ ।

एकतिर सूचनाको हाटबजारमा तँछाड–मछाडको अवस्था छ भने अर्कोतिर पत्रकारिताको भूमिकाबारे पनि थुप्रै प्रश्न उठेका छन् । पत्रकारिताको आचार संहिता भन्छ, ‘पत्रकारिता जहिले पनि नागरिकको पक्षमा उभिनुपर्छ । यो पत्रकारिताको पहिलो र महत्त्वपूर्ण नैतिक दायित्व हो ।’ तर, यो सजिलो काम भने पक्कै होइन । पत्रकारिता आफ्नो धर्मबाट पर हटेर सत्ता र शक्तिको पृष्ठपोषणमा लागेको जनगुनासो पनि उत्तिकै प्रबल छ ।

कतिपय सन्दर्भमा पत्रकारिताले बद्नामी पनि कमाएको छ । पत्रकारितामा छाएका नकारात्मक प्रवृत्तिहरूलाई जनाउन अनेकन् शब्दावलीहरू प्रयोगमा छन् । जस्तै : पीतपत्रकारिता (बढाइचढाइ र अफवाहपूर्ण पत्रकारिता), ट्याब्लोइड पत्रकारिता (समाजका गम्भीर विषयलाई असरल्ल छाडेर प्रेम, यौनजस्ता हल्काफुल्का विषयमा केन्द्रित रहने पत्रकारिता), प्यारासुट पत्रकारिता (कुनै ठाउँमा अचानक पुगेर सीमित समयावधिमा कुनै विषयमा गरिने रिपोर्टिङ जसमा कुनै गहिराइ हुँदैन), कि–होल पत्रकारिता (अरूको अनावश्यक रूपमा चियोचर्चा गर्ने पत्रकारिता) ।

पत्रकारिता समाजको पहरेदारी गर्ने पेशा हो । एक अर्थमा यो समाज सेवा हो । तर, पत्रकारिता समाज सेवामात्र होइन । अर्को कोणबाट हेर्दा पत्रकारिता व्यावसाय वा उद्योग  हो । पत्रकारिताले व्यावसायिक रूपमा फस्टाउने मौका पाएन भने यसको अस्तित्व सङ्कटमा पर्छ । अर्थलाभ नगरे जनशक्तिलाई कसरी पारिश्रमिक दिने ? दैनिक सञ्चालन खर्च कसरी जुटाउने ? सञ्चार उद्यमीलाई यस्ता प्रश्नले सधैँ घोचिरहन्छन् ।

यी प्रश्नले पत्रकारितालाई आफ्नो कर्पोरेट स्वार्थबारे सोच्न बाध्य तुल्याउँछ । उसले आफ्नो उद्यमशीलता बचाउनका लागि पनि वाणिज्य वृत्त र शक्तिसँग कुनै न कुनै किसिमको सम्बन्ध कायम गर्नैपर्ने हुन्छ । तर, यस्तो सम्बन्ध सन्तुलित हुनुपर्छ । ‘सर्प पनि मरोस लठ्ठी पनि नभाँचियोस्’ भन्ने उखान चरितार्थ हुनुपर्छ ।

पत्रकारिताका लागि यो  चुनौती हो । ती शक्तिसँगको सम्बन्धलाई कर्पोरेट स्वार्थलगायत कतिपय मामलाले असन्तुलित बनाइदिन्छ । यसपछि पत्रकारिताको विश्वसनीयता डगमगाउन थाल्छ । विश्वसनीयता गुमाएको पत्रकारितालाई समाजको सचेत वर्गले पत्याउँदैन ।

यही पृष्ठभूमिमा पत्रकारिताले आलोचना खेपिरहेको छ । यतिबेला हाम्रो छिमेकी भारतमा पनि मूलधारको पत्रकारिता आलोचनाको केन्द्रमा छ, जसमाथि सत्ताको खाँतिरदारी गरेको आरोप लाग्दै आएको छ । एकथरी आलोचकले यस्तो पत्रकारितालाई ‘गोदी पत्रकारिता’ भन्न थालेका छन् । यसको अर्थमा हो, सत्ताको काखमा बसेर गरिने पत्रकारिता ।

सत्ता र पत्रकारिताको साइनो पनि गजबकै छ । कतै मीठो, कतै तीतो । भारतमा सत्ता र मूलधार पत्रकारिता एकआपसमा लहसिएको आरोप लाग्दै आएको छ । उता, विश्वको शक्तिसम्पन्न मानिने मुलुक अमेरिकामा पत्रकारिता र सत्ताको सम्बन्ध विपरीत ध्रुवजस्तै हुन पुगेको छ । अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले त एकथरी पत्रकारलाई ‘जनताको शत्रु’ भनेर हपारेका दृश्य टेलिभिजनका स्क्रिनमा देखिएकै हो ।

सामाजिक, राजनीतिक तथा प्राज्ञिक परिदृश्यमा आएका तमाम परिवर्तनले पत्रकारितालाई यथास्थितिमा रहन दिएको छैन । यसका अतिरिक्त सामाजिक मनोविज्ञानको बदलिँदो स्वरूप, बढ्दो प्रतिस्पर्धा, ज्ञान उत्पादनमा आएको तीव्रता, नवीनतम् ढाँचा र शैलीप्रति मानिसका सदावहार आकर्षणजस्ता तत्त्वहरूले पत्रकारितामा नयाँ नयाँ विधा र शिल्प–शैली आएका हुन् भन्न सकिन्छ ।

पत्रकारिताले पस्कने समाचार तथा अन्य सूचनामूलक सामग्री पनि दैनिक उपभोग्य वस्तुजस्तै वस्तु (कमोडिटी) हुन् । यस्ता वस्तुलाई सर्वग्रह्य तरिकाले बजारमा बिक्री–वितरण गर्न ब्रान्डिङ र बजारीकरण आवश्यक छ । यसका लागि पनि नयाँ शिल्प–शैली आवश्यक पर्छ । यी तमाम कारणले पत्रकारिताको मिजासमा निरन्तरण रूपमा परिवर्तन आइरहेका छन् । पत्रकारिताको मर्म र धर्म उही भए पनि यसको स्वरूप निरन्तर परिवर्तन हुँदै गएको छ ।

[साभार : संवाद नेपाल । २०७६ साल असोज १ गते ।]