ठाडो भाकाका अग्रज प्रतिभाहरूबारे खस्रोमस्रो कुरा

 यमबहादुर दुरा

पुरानो पात झर्ने र नयाँ पात पलाउने दुनियाँको रीत नै हो । समयक्रमसँगै पुरानो पुस्ता ओझेलिने नयाँ पुस्ता उदाउने कुरा नयाँ होइन । जन्म र मृत्युको अनन्त चक्रमा धर्तीमा लाखौँ मानिस आए–गए । अब पनि आउनेछन्–जानेछन् । यसबीचमा गौतम बुद्ध, महावीर, महात्मा गान्धी, मार्टिन लुथर किङ (जुनियर) जस्ता सीमित व्यक्तित्वलाई मात्र दुनियाँले सम्झिएको छ, बाँकीलाई शनैः शनैः बिर्सँदै गइरहेको छ । यस्ता चिरस्मरणीय व्यक्तित्वहरूको हाराहारीमा नपुगे पनि हाम्रो परिवेशमा देउबहादुर दुरा पनि लोकले सम्झिरहेको एक लोकप्रतिभा हुन् भन्दा अत्युक्ति नहोला । तत्कालीन साङ्गीतिक परिवेशमा देउबहादुर दुराले लोकहृदयमा पारेको अमिट छाप छ । उनी परलोक भएको लगभग नौ दशक लामो कालखण्ड बितिसक्दा पनि उनको कला र गलाको प्रशंसा हुनुले यही तथ्यलाई पुष्टि गर्छ ।

गण्डकी भेगमा लोकसङ्गीतको क्षेत्रमा देउबहादुर दुरा जत्तिको बहुचर्चित बहुप्रतिभाशाली र बहुश्रुत प्रतिभा अरू देखिँदैनन् । अझ सोझो अर्थमा भन्दा देउबहादुर दुरालाई पछार्ने अर्को प्रतिभा देखिँदैन । उनी सात दिन सात रातसम्म गीत गाउँदा पनि थाक्दैनथे भन्ने चर्चा गाउँघरमा अझै  पनि सुनिन्छ । उनको नाच, भावुकतापूर्ण अभिव्यक्ति, बल बुद्धि र बर्कतबारे अनेकन् किस्सा सुन्न पाइन्छ । आज उनी स्वयम् किंवदन्ती बन्न पुगेको प्रतीत हुन्छ । देउबहादुर दुरा कला र गलाबारे केही पुराना अध्येताहरू मीठो चर्चा गरेका छन् । जनकवि धर्मराज थापाले गण्डकीका सुसेली (२०३०) र लोकसंस्कृतिको घेरामा लमजुङ (२०४१) तथा कालीभक्त पन्तले हाम्रो सांस्कृतिक इतिहास (२०२८) मा उनको अद्वितीय प्रतिभाको नालीबेली केलाउँदै मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरेका छन् । यी कृतिहरू देउबहादुर दुरालाई चिनाउने उत्कृष्ट र अग्रणी खोजमूलक कार्य मानिन्छन् ।

लोकहृदयमा देउबहादुर दुराले न्यानो स्थान पाउँदापाउँदै पनि उनी कतकता अपहेलित भएको प्रतीत हुन्छ । समसामयिक सांस्कृतिक परिवेशमा घटेका एक दुई वटा घटनाले यही तथ्यलाई इङ्गित गर्छ । उनका अनुज पुस्ताका प्रतिभाको शालिक बनिसक्यो । तर, ठाडो भाकाका अधिष्ठाता नै मानिने देउबहादुर दुराका शालिक बन्न सकेन । यस्तो लाग्छ‒ विवेकशील समाजले देउबहादुर दुरालाई राम्रैसँग बिर्सियो वा बुझ पचायो । किनभने न ठाडो भाकाका अग्रज देउबहादुर दुराको शालिक बन्यो, न त उनका सहयात्री पञ्चसुब्बा गुरुङकै । न त देउबहादुर दुरा र पञ्चसुब्बा गुरुङको नाममा संस्था नै जन्मिए । लोकजीवनमा गहिरो छाप छाडेका यस्ता अग्रजलाई बिर्सिएको समकालीन सांस्कृतिक घटनाक्रमले कतै हामी सम्प्रदायिकता तथा क्षेत्रीयताको साँगुरो घेराभित्र रमाएर बृहत्तर सांस्कृतिक आदर्शलाई लत्याइरहेका त छैनौँ भन्ने प्रश्न स्वाभाविक किसिमले जन्मन्छ । 

सबै लोकप्रतिभाको शालिक तथा स्मारक बनेको राम्रो । यस्ता स्मारक बनाउने क्रममा रोलक्रम र बृहत्तर सांस्कृतिक आदर्शलाई पनि ख्याल गर्नैपर्छ । रोलक्रमकै कुरा गर्दा आधारमा सबैभन्दा पहिले देउबहादुर दुरा र पञ्चसुब्बा गुरुङको शालिक बन्नु पर्थ्यो । अनिमात्र क्रमशः अनुज पुस्ताका प्रतिभाहरूको पनि शालिक बन्दै जानु पर्दथ्यो । यसो भएको भए कसैले बोल्नुपर्दैनथ्यो । यससँगै हाम्रो सांस्कृतिक जागरण अभियानको सुल्टो दिशामा अघि बढ्ने थियो ।  

यहाँ यस्तो विचार पोख्नुको अर्थ देउबहादुर दुरा र पञ्चसुब्बा गुरुङ बाहेक अरू कोही पनि होइनन् भन्ने आशयचाहिँ पटक्कै होइन । अनुज पुस्ताका प्रतिभाको पनि आफ्नै किसिमको महिमा र गरिमा छ । अनुज पुस्ताले देउबहादुर दुरा, पञ्चसुब्बा गुरुङ र उनीहरूपछिका प्रतिभाहरूले छाडेर गएका साङ्गीतिक नासोलाई सम्हाल्दै नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्ने दिशामा अतुलनीय योगदान दिएका छन्, जसको जति प्रशंसा गरे पनि कमै हुन्छ । यति हुँदाहुँदै पनि रोलक्रमका आधारमा ‘को अघि’ र ‘को पछि’ भन्ने कुरा त ख्याल गर्नुपर्ला नि । गोरुभन्दा गाडा अगाडि भएमा दुनियाँले अचम्म मान्छ नै ।

अर्को कुरा, आजकल ठाडो भाकाको जननी नै भेँडीखर्के साहिँला हुन् भन्ने भाष्य सिर्जना भएको छ, जुन भ्रमपूर्ण छ । हालसम्मको लोकस्मृति र अन्य दस्ताबेजलाई आधार मान्दा ठाडो भाकाको जननी देउबहादुर दुरा नै हुन् । देउबहादुर दुरा वि.सं. १९५४ तिर जन्मेर १९९४ परलोक भएको देखिन्छ भने भेँडीखर्के साहिँला १९९० मा जन्मेका हुन् । देउबहादुर दुरा १९७० सालतिर ख्यातिप्राप्त गायक बनिसकेको प्रमाण भेटिन्छ । यस हिसाबले भेँडीखर्के साहिँला जन्मनुभन्दा थोरैमा पनि २० वर्ष अघि नै देउबहादुर दुराले पर्याप्त ख्याति कमाइसकेको  पाइन्छ । उनी बित्दा भेँडीखर्के साहिँला जम्मा ४ वर्षका दूधेबालक रहेको देखिन्छ । 

२०५० को दशक र त्यसभन्दा पनि पनि ठाडो भाका गाउन जान्ने व्यक्ति भेँडीखर्के साहिँलामात्र हुन् भन्ने भाष्य तयार पारिएको थियो । मिडियामा पनि यही भाष्य प्रचारित थियो, जुन  पूरापुर गलत थियो । त्यस समयमा गाउँबस्ती  ठाडो भाका गाउन जान्ने प्रतिभाहरू पर्याप्त थिए । अझै पनि छन् । अन्य प्रतिभाले भेँडीखर्के साहिँलाले जत्तिको लालित्यपूर्ण ढङ्गले गाउन नजान्लान् । त्यो अलग पाटो हो । जानाजान इतिहास बङ्ग्याउने छुट कसैलाई पनि छैन । सचेत समाजले यस्ता विषयमा आँखा चिम्लन मिल्दैन ।

यहाँ यस्तो तर्क प्रस्तुत गरिरहँदा आदरणीय भेँडीखर्के साहिँलालाई अनादार वा अपमान गरेको अर्थ नलागोस् । मैलै वास्तविकता उजागर गर्ने प्रयत्न गरेको मात्र हुँ । उनी ठाडो भाकाका उत्तिकै बहुचर्चित व्यक्तित्व हुन् । ठाडो भाकाको विस्तारमा उनको अतुलनीय ठूलो योगदान छ । उनीप्रति पूरापुर सम्मान छ । वास्तवमै उनी प्रातःस्मरणीय लोकप्रतिभा हुन् । कुरा यतिमात्र हो‒ ठाडो भाकाको जननी नै भेँडीखर्के साहिँला हुन् र ठाडो भाका गाउन जान्ने प्रतिभा उनीमात्र हुन् भन्ने भ्रम नयाँ पुस्तामा पर्न गएकाले भ्रम निवारणका लागि यति कुरा प्रष्ट्याउने दुस्साहस गरेको हुँ ।

पङ्क्तिकार पनि दुरा समुदायकै हुनु, उसले दुरा समुदायबाटै लोकसङ्गीतको क्षेत्रमा उदाएका देउबहादुर दुराको प्रशस्ति गाएको देखिनु र भेँडीखर्के साहिँलाबारे तीती–मीठा विचार राख्नुले पङ्क्तिकार साम्प्रदायिक सङ्कीर्णताबाट ग्रसित भएको देखिन सक्छ । तर, वास्तविकता त्यस्तो होइन । देउबहादुर दुरा, भेँडीखर्के साहिँला तथा अन्य सबै प्रतिभाहरू निर्विवाद साझा व्यक्तित्वहरू हुन् । उनीहरूप्रति पूरापुर सम्मान छ । हाम्रो सांस्कृतिक परिवेशमा देखापरेका अमिल्दा परिघटनालाई औँल्याउन, इतिहास सच्याउन र भ्रम निवारण गर्न यति खस्रोमस्रो कुरा राख्नुपरेको हो । यसलाई कसैले पनि अन्यथा लिनुहुने छैन भन्ने आशा छ ।  

अब देउबहादुर दुरा र पञ्चसुब्बा गुरुङजस्ता प्रतिभाको पनि शालिक बन्नुपर्छ, त्यो पनि कर्पुटारमा । किनभने कर्पुटार उनीहरूको प्रतिभा लोकार्पण भएको उर्वर भावभूमि तथा कर्मभूमि हो । यससँगै ठाडो भाका गायनका क्षेत्रका अद्वितीय योगदान दिएर पनि गुमनाम रहेका अन्य प्रतिभाहरूको इतिहास खोज्ने, उनीहरूको सम्झनामा स्मृति दिवस मनाउने तथा ठाडो भाकाको उत्खननका लागि प्राज्ञिक खोज–अनुसन्धान हुन आवश्यक छ । यस्ता रचनात्मक काम अघि बढाउन सबै साझेदारहरूको सोचाइको क्षितिज फराकिलो हुन आवश्यक छ । यति कुरा राखेर मेरा भनाइ समापन गर्छु । भूलचूकमा माफ पाउँ । 

[साभार : मर्स्याङ्दी प्रवाह  विशेषाङ्क । २०८२ अङ्क १ । पृ.१३०–१३१ । सामान्य परिमार्जनसहित ।]