देशाली सम्झना

-यमबहादुर दुरा

पच्चीस-तीस वर्षअघिसम्म पहाडी  गाउँमा हामीले टेलिभिजन, इन्टरनेट त के सडक यातायातको समेत कल्पना गरेका थिएनौँ । हाम्रा लागि दङ्ग पर्ने बाहिरी कुरा एउटै थियो– रेडियो नेपालको सर्टवेभ प्रसारण । हाम्रो बाल्यकाल शून्य भौतिक सुविधामा बितिरहेको थियो, तर हामीलाई त्यस्तो आभास थिएन । गामबेसीको मेला–बजार र चाडबाड हाम्रा लागि खुशी र उमङ्गका स्रोत थिए । तीमध्ये दशैंले सर्वाधिक महत्व राख्थ्यो ।

नयाँ लुगा, मीठो खाना लिएर आउने दशैंसँग अरू अनेक मादक–रुमानी अवसरहरू जोडिएर आउँथे । पातीमा चढेको बैंशले दशैं नजिकिएको सूचना दिन्थ्यो । टीकाको दिन ती पातीहरू टीका–जमरासँगै हाम्रो शिरमा आइपुग्थे । आज चकमधमकपूर्ण आधुनिक काठमाडौंमा बसेर ती दशैं सम्झँदा सपना जस्तो लाग्छ । गाउँमा पनि छैन, आज त्यस्तो दशैं ।
ऊबेलाको दशैं
पातीमा चढ्दो  बैंशले गाउँघरलाई धपेडीमा धकेलिदिन्थ्यो । त्यो धपेडीमा आमा-दिदीहरू फूल थुङ्गाजस्तै चङ्गा हुँदै राँगा, खसी, बोका र कुखुराहरूलाई आहारा बढाउन थाल्थे, चुन्ठो भरीभरी घिउ जम्मा गर्न थाल्थे । परदेश गएका तिनका छोरा, दाजुभाइ र सोल्टीहरू फर्कने मुख्य अवसर भएकोले वर्षभरिको सबभन्दा मीठो तीनपानेको फुर्तिलो तयारी दशैंमै हुन्थ्यो । कुनै लाहुरे वा परदेशी घर नआउने चिठी आइपुग्दा गाउँमा धेरै मनहरू खिन्न हुन्थे ।

दशैं अघि गाउँका गौंडा–गल्फा मर्मत गरिसक्ने चटारो हुन्थ्यो । यसबीचमा वारिपारिका युवक–युवती माटो खानीहरूमा भेट गर्थे, हाँसखेल गर्थे । बर्खाको छड्के पानीले कुरूप बनाएको घरमा रातो  र कमेरो माटो लिपपोत गरिन्थ्यो । त्यसमाथि पुरानी भरिन्थ्यो । घरले जुनी फेर्थ्यो। रातो र कमेरो माटोबाट घरहरूले रुप-रङ्ग फेर्न लाग्दा हामी भुराहरू सपनामा पनि धुलिखेले माइलाको कपडा पसल देख्न थाल्थ्यौँ ।

 'रेडिमेड' कपडाको चलन आइनसकेको त्यो बेला लमजुङको दुराडाँडास्थित चिहानपाटा बजारमा थान कपडाहरू पाइन्थे । काभ्रेको धुलिखेल मूलघर भएका दीर्घराज श्रेष्ठको कपडा पसल थियो, जो 'धुलिखेले माइला'  नामले चिनिन्थे  । बाले पसलमा लगेर थानको कपडा किनिदिएपछि खुसीको सीमा हुँदैनथ्यो । दशैंको कपडा सिलाउन बाख्राको पाठोझैं उफ्रिँदै-रमाउँदै सूचीकारकहाँ पुग्थ्यौँ  ।

नयाँ लुगा टीकाको दिन मात्र लाउन पाइने हुनाले नवमीको रात महिनौं लामो लाग्थ्यो  । कहिले उज्यालो होला र, नयाँ लुगा लाउँला भनेर कल्पदा कल्पँदै ढिलो निदाइन्थो र मिर्मिरे नहुँदै निन्द्राले छाड्थ्यो । नयाँ लुगा लगाएर टीका थाप्न बस्दाको उमङ्ग शब्दमा उतार्न सकिन्न । यस्तो माहोलमा हामी पूर्णिमाको दिनसम्म दक्षिणा संकलन गरेर चिहानपाटा बजारदेखि तुर्लुङकोटको चैते दशैं जात्रासम्म पीपलगेडी मिठाइदेखि नेबिको बिस्कुटसम्मको स्वाद फेरथ्यौँ। ती यति मीठा हुन्थे, भनेर साध्य छैन ।

दशैंका पिङहरू कुनै शेक्सपियर, शेली या वाइरनले बयान गर्न नभ्याएका 'रोमान्स' का केन्द्र थिए । गाउँका  गाउँका तन्नेरीहरूले दशैं भित्रिँदा नभित्रिँदै रोटे र लिङ्गे पिङहरू बनाइसक्थे । कन्ये केटीहरूलाई पिर्कामा राखेर धुरी कटाएपछि पिङ खुला हुन्थ्यो । पिङले खुसीको वहार लिएर आउँथ्यो । पिङ खेल्न आउने देशाली (अर्को गाउँका तन्नेरी-तरुनी) हरूलाई पिङ मच्चाइदिन गाउँका लोर्केहरूको होड चल्थ्यो । पिङ घुमाएर ‘देशाली’ हरूलाई नाइँ बनाउन नसक्दा उनीहरूको बेइज्जत हुन्थ्यो । धनु नभएका लुरेहरूलाई कुन देशालीले पत्याओस् ।

पिङमा छुट्ने भाकामा के तरुना के बूढा सबका सब लागेका हुन्थे । संगीतमय वातावरणमा ठिटाठिटी नियाल्दै बूढापाकाहरू आफ्नो  बैंश सम्झिरहेका हुन्थे । ख्याल ठट्टामा पनि उनीहरू तन्नेरीहरूभन्दा कम हुँदैनथे । यसरी उनीहरू संस्कृति हस्तान्तरण गरिरहेका हुन्थे । बाह्रमासे घाँटु, कृष्णचरित्र, लमजुङे भाका लगायतका विशेष नृत्य र गीतको रन्कोले गाउँघरलाई संगीतमय बनाउँथ्यो । यस्तो रङ्ग-रेशमले कतिको घरबारको जोगमेसो मिलाइदिन्थ्यो ।

एक किसिमले दशैं भेटघाटको चाड पनि थियो ।  नचिताएका इष्टमित्रसँग भेटघाट हुन्थ्यो । यही मौकामा पेटभरि कुरा गरिन्थ्यो ।  समयको लामो अन्तरालपछि भेट भएका इष्टमित्र र साथीभाइसँगको कुराकानी तुरिनै गाह्रो हुन्थ्यो ।

शाह राजवंशकालीन तुर्लुङकोट मौलामा फूलपाती भित्र्याउने र फूलपाती सेलाउने अवसर विशेष हुन्थ्यो । यसले बैंशालु मनहरूलाई भेटघाटको मेसो पनि जुटाइदिन्थ्यो ।  यसरी रामरमितामा भुल्दाभुल्दै दशैं सलाइको काँटी बलेझैं  मिलिक्कै सकिहाल्थ्यो ।

यस्तो रोमाञ्चक सांस्कृतिक प्रक्रिया विघटनको बाटोतिर उन्मुख छ । समयले भाका फेर्यो । अघिल्लो पुस्ता क्रमशः पातलिँदै र एक्लिँदै गएको छ । गाउँ–गाउँ पुगेका सडक, घर–घरमा पसेका टीभी र हात–हातमा आएका फोनले व्यक्तिगत–सामूहिक हार्दिकता, खुशी र रोमान्सको केन्द्रहरू अन्तै सारेका छन् ।  आजकल म दशैं पर्खन्न, तर त्यो आडम्बर बोकेर आइहाल्छ । रहरको दशैं अब बाध्यताको चाड बनेको छ ।

[साभार: हिमाल (दशैं अङ्क २०७०)। सामान्य परिमार्जनसहित । ]

[अद्यावधिक : २०७१।०५।२५, २०७१।०५।२६, २०७१।०५।२७, २०७१।०६।०७, २०७३।०६।२१ ]