Saturday, July 18, 2015

त्यो साउने संक्रान्ति

–यमबहादुर दुरा

जिम्मेवारीको चाङ र शहरको कोलाहलबाट आफूलाई एकैछिन अलग राखेर अतीतलाई चियाउँदा आँखासामु कहिलेकाँही अतीतका दृश्य हाँजिर हुन आइपुग्छन् । जिन्दगीको आँखीझ्यालबाट अतीतलाई चियाउँदा आँखामा झलझली आउने अनेकौं दृश्यमध्ये एक हो, साउने संक्रान्ति ।

नेपाली समाजमा एउटा भनाइ प्रचलित छ, ‘माघे संक्रान्ति मनाइन्छ मरिन्छ कि भनेर, साउन संक्रान्ति मनाइन्छ बाँचियो भनेर ।’

साउने संक्रान्तिपछि समयले हिउँदे पय लिन थाल्छ । खेतमा रोपिएको धान विस्तारै सप्रिँदै जान्छ । खेतबारीमा बर्खे अन्नबाली लहलहलाउन थाल्छ । केही अपवादबाहेकका अवस्थामा खोलानाला विस्तारै सङ्लिँदै जान्छ । बर्खायाम र त्यसले निम्त्याउने त्रासपूर्ण वातावरण विस्तारै ओझेल पर्दै जान्छ । विस्तारै हिउँद -उन्मुख रुमानी पलहरू मौलाउँदै जान्छ ।
तस्बिर: गुगल

हामी सानो छँदा असारको बेफुर्सदिला पलहरूले साउने संक्रान्तिको महत्वलाई उँचो तुल्याउँथ्यो । असारको पहिलो सातादेखि नै हिलोमा पसिन्थ्यो । असार महिना हदैसम्मको व्यस्ततामा व्यतित हुन्थ्यो । महिनाजस्तो लामो दिन, क्षणभरमै तुरिने छोटो रात । थकित परेला नउघ्रिंदै पूर्वी क्षिजितमा घाम उदाउने तरखर भइसक्थ्यो । रातमा देखेको सपना पनि पूरा हुन नपाउँदै ओछ्यानबाट उठ्नुपर्‍थ्यो ।

ज्यानले नमान्दा नमान्दै पनि झिसमिसेमै आँखा मिच्दै उठ्नु, गाइवस्तुको धन्दा गर्नु, घाँस काट्नु र हल गोरु लिएर खेततिर जानु दिनचर्या हुन्थ्यो । रातको चार पहर मात्र ज्यानले विश्राम पाउँथ्यो । बाँकी समय कामै काम । काम धेरै, विश्राम कम । ज्यान हुनसम्म शिथिल हुन पुग्थ्यो । अत्यास लागेर आउँथ्यो ।

एक महिनासम्म पाखुरा बजाएपछि असारको मसान्ततिर धान रोप्ने काम सामान्यतया मैजारो हुन्थ्यो । साउने संक्रान्तिको आगमनले असारको व्यस्तता र हैरानीबाट मुक्ति दिन्थ्यो । एक अर्थमा साउने संक्रान्ति समयको एउटा मीठो बिसौनी थियो, जहाँ असारको थकाइ मेट्ने अवसर जुट्थ्यो । हिलोबाट छुटकारा मिल्दा ज्यान चङ्गा भएको अनुभूति हुन्थ्यो । हिलोले खाएका हातगोडाले विस्तारै जुनी फेर्दै जान्थे । सँगसँगै समयले नयाँ राग अलाप्थ्यो । झयाउँकिरीहरूले भाका फेर्थे ।

दिनभरिमा साउने संक्रान्ति पर्वको तयारी पूरा हुन्थ्यो । भन्सामा मीठो–मसिनो पाक्थ्यो । दिन ढलेपछि साँझमा सन्ध्या लुटपुटिन आउँदा–नआउँदै गाउँको वातावरणमा रौनक थपिन्थ्यो । दिदीबहिनीहरू तिउरीको जोहो गर्न थाल्थे । दिउँसो नै खोजेर तयार पारिएको कुकुर डाहिनु, कुरिलो, सिरु, पानीसरा, काँढे लहरा, सिउँडीजस्ता वनस्पतिहरूका मुठा दैलोनेर झुन्ड्याउने काम हुन्थ्यो । बर्खाले ओसिएको मादलमा खरी लाएर बेजोडसँग घन्किने अवस्थामा राखिन्थ्यो । यो काममा तन्नेरीहरू फुर्तीका व्यस्त हुन्थे ।

मुखियाको घरको बन्दुकमा बारुद भरेर तयारी अवस्थामा राखिन्थ्यो । अगुल्टो फाल्नका लागि भनेर हरेक घरको अगेनुमा बाक्लै मात्रामा दाउरा सल्काइन्थ्यो । साँझमा मुखियाको घरमा बन्दुक पड्किएपछि दक्षिणतिर अगुल्टो फालिन्थ्यो ।  त्यसलाई 'लुतो फाल्ने' भनिन्थ्यो । दक्षिणतिर रहेको गाउँको नाम लिएर अगुल्टो  फालिन्थ्यो ।

‘यो वर्षको लुतो-हैजा, सबै लैजा’ भन्दै नाभीदेखिकै  बल निकालेर अगुल्टो फालिन्थ्यो । अगुल्टो सकेसम्म पर फालेर बहादुरी देखाउने चेष्टा रहन्थ्यो । गाउँका हरेक घरधुरीले एकैचोटि अगुल्टो फाल्दा आकाशमा एकप्रकारको आतसबाजी नै हुन्थ्यो । ग्रामीणशैलीको आतसबाजी । बडो रमाइलो हुन्थ्यो ।

साउने संक्रान्तिको साँझमा रोदीघरमा मादल घन्कन्थ्यो । जेठको अन्तिम सातातिर घाँटुको ख्वाइ (भोज) समाप्त भएपछि असारको पूरै महिना मादल बजाउन अघोषित प्रतिबन्ध लाग्थ्यो । साउन लागेपछि मादल बजाउन अनुमति मिल्थ्यो । साउने संक्रान्तिको साँझमा रोदीघरमा मादल घन्कन थालेपछि ‘मादल फुक्थ्यो’ भनिन्थ्यो । यसले केही फुर्सदिला दिनहरू आगमनको संकेत गर्‍थ्यो । 

अगुल्टो फालेपछि साँझमा दिदीबहिनीसँग मिलेर तिउरी लाइन्थ्यो । सामन्तया छोरीचेलीले मात्र तिउरी चलन भए पनि हामी केटाहरूलाई कुनै थुनछेक थिएन । आँगनको छपनी ढुङ्गामा जाँतोको माने ढुङ्गाले मिहिन किसिमले पिसिन्थ्यो । त्यसमा मगरकाजी, भमटेको मुन्टो, कर्कलाकोे गुभो र परेवाको विष्टा मिसाएर पिसिन्थ्यो । यस्ता वस्तु मिसाउँदा तिउरी राम्रोसँग लाग्छ भन्ने अनुभवसिद्ध मान्यता छ ।

बूढापाकाले तिउरी लाउँदैनथे । तर साउने संक्रान्तिमा तिउरी छुनु राम्रो हुन्छ भन्ने मान्यता थियो । त्यस दिन बूढापाकाले पनि  तिउरी छुन्थे ।

तिउरी लाउने तरिका पनि गजबकै हुन्थ्यो । तिउरीको लेपलाई देब्रे हातको औंला र हत्केलामा राखेर मुठी बन्द गरिन्थ्यो । त्यसलाई पिँडालुको पातले छोपेर सुतिन्थ्यो । त्यसो गर्दा बक्सिङ खेल्दा पञ्जा लाएजस्तै देखिन्थ्यो, हात । चञ्चले केटाहरूका हातका औंलाले रात नछिप्पिँदै पिँडालुको पात छेँडेर आकाश ताकिसकेका हुन्थे । बेहोशी किसिमले सुत्दा हातमा तिउरी लाग्न पाउँदैनथ्यो ।

 बिहान उठ्दा हातमा तिउरीको रङ नलागेपछि मन खिन्न हुन्थ्यो । त्यसपछि रोइकराइ गर्न पनि पछि परिँदैनथ्यो । हत्केला जोगाएर सावधानीपूर्वक सुत्नेहरूको हातमात्र तिउरीको रङले शोभायमान हुन्थ्यो ।भोलिपल्ट पँधेरामा भेट हुँदा कुरा तिउरीकै विषयमा केन्द्रित हुन्थ्यो । कसको हातमा बढी तिउरी लाग्यो, कसको हातमा कम लाग्यो भनेर  साथीसंगीको हात पालैपालो हेरिन्थ्यो ।

साउने संक्रान्तिको भोलिपल्ट अगुल्टो बारिन्थ्यो । त्यस दिनमा हल चल्दैनथ्यो । खेतबारीमा खनजोत हुँदैनथ्यो ।  खनजोत नभएपछि त्यस दिन कामबाट छुटकारा मिल्थ्यो । व्यग्र प्रतीक्षापछि मिलेको फुर्सदको समय हाटबजार गएर सदुपयोग गरिन्थ्यो । दुराडाँडा क्षेत्रको चर्चित व्यापारिक केन्द्र च्यानपाटा बजार हाम्रा लागि एकमात्र बिदा मनाउने थलो थियो । च्यानपाटा बजारमा टहलिँदा महिना दिनको थकाइ कता भाग्थ्यो, कता ।

बाल्यकालको साउने संक्रान्ति धेरै अर्थपूर्ण हुन्थे । यसले खुसीयालीका क्षणहरूलाई एकपछि अर्को गरी निम्ता दिन्थ्यो । यसपछि चाडवाडहरूको क्रमिक आगमन शुरु हुन्थ्यो । एक अर्थमा साउने संक्रान्ति वर्षातपछि आउने चाडवाडहरूको प्रवेशद्वार नै थियो ।

यति हुँदाहुँदै पनि साउने संक्रान्तिको सांस्कृतिक अर्थ र सन्दर्भहरू हाम्रा लागि अपरिचिति थिए, न त यसबारेका प्राज्ञिक व्याख्या–विश्लेषणहरू नै हाम्रो बुझाइमा समेटिएका थिए । यसले ल्याउने खुसी र रुमानी पलहरूमात्र हाम्रो सरोकारका विषय थिए ।

‘काण्डरक’ राक्षसको पूजा गरी असारको हिलोमैलोबाट लाग्नसक्ने लुतोजस्ता छालाको रोग निवारण गर्ने चाड भनेर गरिएको वर्णन हाम्रो बुझाइभन्दा बाहिर थियो । विद्यालयका पुस्तकमा लेखिएका हुन्थे, ‘साउने संक्रान्तिपछि सूर्य दक्षिणायन हुने र यतिबेला सूर्य कर्कट राशिमा प्रवेश गर्ने भएकोले यसलाई कर्कट संक्रान्ति पनि भनिन्छ ।’

पुस्तकमा रहेका यस्ता पंक्ति हाम्रा लागि निख्लो ज्ञानमात्र थिए । संयोगवश, साउने संक्रान्ति सरकारी क्यालेण्डरमा आर्थिक वर्षको शुरुवात पनि हो । यसले पनि हाम्रो जीवनमा खासै अर्थ राख्दैनथ्यो । साउने संक्रान्तिले हाम्रो जीवनमा कोर्ने खुसीका धर्साहरूमात्र हाम्रा लागि अर्थपूर्ण हुन्थे ।

मेरो बुझाइमा साउने संक्रान्ति ‘बर्खाको मध्यान्तर’ थियो, जसले बर्खाका कष्टप्रद दिनहरूलाई निरन्तर पछि धकेल्थ्यो र हिउँदसँगको सुमधुर नातालाई निरन्तर गाढा बनाउँदै लान्थ्यो । यसले खुसीले भरिएका चाडवाडहरू आगमनको संकेत गर्‍थ्यो । साउने संक्रान्तिको तीन–चार महिनापछि आउने खुसीयालीपूर्ण चाड दशैं–तिहार मनको एउटा कुनमा बसिसकेको हुन्थ्यो । यसले मनको एउटा छेउमा पिल्पिलाएको आशा र खुसीको दियोलाई जगेर्ना गर्ने काम गर्‍थ्यो ।

आज शहरको आधुनिक जीवनशैलीको आँखीझ्यालबाट हिजोको कृषिप्रधान जीवनशैलीमा आधारित अतीतको साउने संक्रान्तिलाई सम्झँदा विगतका दृश्यहरू आँखासामु नाच्छन् । अनि थाहै नपाई मन समयको उल्टो यात्रामा निस्कन्छ । अतीतमोहको त्यो मोहपासमा परेर मनचरी पत्तै नपाई विगततिर वेग् हान्न पुग्छ ।


[साभार:   अन्नपूर्ण पोष्ट (साउन २, २०७२) । परिमार्जित संस्करण]

[अद्यावधिक : २०७२।०४।०६,२०७२।०४।०७, २०७२।०४।१४, २०७२।०६।२०, २०७७।०४।०१]

Saturday, July 4, 2015

सडक सभ्यता

–यमबहादुर दुरा

सडक निख्लो सडकमात्र नभएर जीवनशैली, संस्कृति र सभ्यतको परिचायक पनि हो । विश्वप्रख्यात रोम सभ्यताको वैभवमा त्यहाँका सडकले बान्की थपेको इतिहास छ । सफा र सुन्दर सडक तथा सभ्य नागरिक रोम सभ्यताको अभिन्न हिस्सा मानिन्थे । रोमको सभ्यता र सडक एक सिक्का दुई पाटाजस्तै थिए । भनाइ नै छ, ‘अल द रोड्स लिड टु रोम’ । यसले रोमको वैभव सबैको चिरपोषित अभिलाषा हो र मीठो गन्तव्य पनि हो भन्ने आभ्यान्तरिक भाव दिन्छ । यसबाट रोमको सभ्यता र साम्राज्य विस्तारमा सडकले अतुलनीय भूमिका खेलेको तथ्यसम्म पुग्न कठिन छैन ।

सडकले जीवनशैली, संस्कृति र सभ्यतालाई जोड्छ । त्यसमा पनि आधुनिक जीवनशैलीमा सडक ‘लाइफलाइन’ नै हो । सडक बिना आधुनिक जीवनशैलीको प्राणवायु सञ्चार हुन सक्दैन । सडकको प्रसंग नझिक्दा आधुनिक र प्रगतिमुखी समाजको अध्याय झनै अपूरो हुन्छ ।

त्यसो भए, एक्काइसौं शतव्दीको आभामा आलोकित र लोकतन्त्रको परिष्कृत मूल्य–मान्यताहरूबाट सिंगारिएका तपार्इँ-हाम्रो सडक सभ्यता कस्तो छ ? हामीले जीवनदायिनी सडक सभ्यताको इज्जत राख्न सकेका छौं कि छैनौं ? बदलामा सडक सभ्यताले हाम्रो इज्जत जोगाएको छ कि छैन ? हामीले सडकमा प्रदर्शन गर्ने व्यवहार कस्तो छ ? प्रत्येक सडक प्रयोगकर्ताले आफैंसँग सोध्नुपर्ने यी प्रश्नका उत्तरले हामीलाई निकै हदसम्म लज्जित तुल्याउने छ ।

देशको साक्षरता दर उत्साहजनक रूपमा दरमा बढेको छ । लोकतन्त्र, मानव अधिकार र नागरिक हकका विषयमा व्याख्यान दिने सचेत नागरिकको संख्या बढ्दो छ । तर पनि हाम्रो ‘सिभिक सेन्स’ को ग्राफ अपेक्षित रूपमा उकालो लागेको छैन । हामीले सडकमा देखाउने गैरजिम्मेवारपूर्ण व्यवहारले हाम्रो ‘सिभिक सेन्स’ कमजोर छ भन्ने तथ्य पुष्टि हुन्छ । हामीले सडकमा प्रदर्शन गर्ने व्यवहारले हाम्रो सोंचाइको स्तर र सभ्यताको स्तर पनि निर्धारण गर्छ ।

राजधानीको व्यस्त सडकको ‘जेब्रा क्रसिङ’ मा उभिएर बाटो पार क्रममा हुनुहुन्छ भने हाम्रो सडक सभ्यताको स्तरबारे क्षणभरमै भेउ पाउनुहुनेछ । ‘जेब्रा क्रसिङ’ पैदलयात्रुका लागि हो र सवारी चालकले ‘जेब्रा क्रसिङ’ रहेकालाई उच्च प्राथमिकता दिनुपर्छ भन्ने सामान्य नियम पनि पालना भएको पाइँदैन । उल्टै सवारी चालकले बाटो छोड्न चेतावनी दिँदै चर्को हर्न बजाएर ‘जेब्रा क्रसिङ’ मा उभिएकालाई त्रस्त पार्ने प्रवृत्ति चलनको रूप ग्रहण गरेको छ ।

सडकमा बेपर्वाहसँग थुक्ने; केराको बोक्रा, गाडीबाट चकलेट, बिस्कुट आदिको खोल निर्धक्कसँग सडकमा किसिमले फाल्ने; अकारण हर्न बजाउने; यातायातकर्मीबाट हुने अभद्र व्यवहार, ठाउँ–कुठाउँ ‘ओभरटेक’ गर्ने, सडक पेटीमै बिनाहिच्किचाहट मोटरबाइक कुदाउने, ‘लेन डिस्प्लिन’ मिच्ने, जथाभावी बाटो काट्नेजस्ता अशोभनीय व्यवहार आमप्रवृत्ति नै बनेको छ ।

सडकको दायाँवायाँ लगाइएका विरुवा शहरको शोभा हो । तिनलाई जोगाउनु हुर्काउनु सबैको जिम्मेवारी हो । विडम्बना नै भन्नुपर्छ, भर्खरै सारिएका विरुवाहरुलाई चिमोट्ने तथा हाँगा भाँच्ने काम हामीबाटै भइरहेका छन् । हामीले आफ्ना आनीबानी र आचार विचार सुधार्न नसक्दा आफैं देखेर लज्जित हुनुपर्ने अवस्था छ ।

यी कुकृत्यको साक्षी बन्नुपर्दा यस्तो लाग्छ – सडक मनमस्ती साँध्ने ठाउँ हो, जहाँ जे गरे पनि हुन्छ, जसो गरे पनि हुन्छ । मानौं, हाम्रो कुकृत्यको अगाडि लाचार बनेको थलो हो सडक, जहाँ हामीभित्र मौलाएको गैरजिम्मेवारीपनको कुरूप दृष्टान्त देख्न पाइन्छ ।

‘जेब्रा क्रसिङ’ पैदलयात्रुका लागि सुरक्षित क्षेत्र मानिन्छ । तर ‘जेब्रा क्रसिङ’ मै गाडीले  पैदलयात्रुलाई ठक्कर दिएको थुपैै्र दृष्टान्त छ । ट्राफिक नियम उल्लङ्घन गर्दा भोग्नुपर्ने परिणाम पनि कम भयावह छैन । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले सन् २०११ मा सार्वजनिक गरेको प्रतिवेदनका अनुसार नेपालमा सडक दुर्घटनाबाट प्रतिवर्ष दुई हजारभन्दा बढी मानिसको मृत्यु हुन्छ, जुन कुल मृत्युको १ं.७० प्रतिशत हुन आउँछ । अर्को आँकडा अनुसार नेपालमा हुने कुल सवारी दुर्घटनामध्ये ५० प्रतिशत हिस्सा राजधानी शहर काठमाडौंले ओगट्छ ।

 विश्वमा सडक दुर्घटनाबाट हुने कुल मृत्युमध्ये ७० प्रतिशत हिस्सा विकासोन्मुख मुलुकहरूले ओगट्ने गरेको पाइएको छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले सडक दुर्घटनालाई तीव्र गतिमा बढ्दै गएको महामारीको रूपमा चित्रण गरेको छ ।

सडक सुरक्षासम्बन्धी विश्व प्रतिवेदन ‘ग्लोबल स्ट्याटस रिपोर्ट अन रोड सेफ्टी २०१३’ का अनुसार नेपालमा सडक दुर्घटनाबाट प्रति एक लाखमा १६ जनाको मृत्यु हुन्छ । सोही प्रतिवेदनका अनुसार बेलायत, स्वडेनजस्ता विकसित मुलुकमा प्रति एक लाखमा तीन जनाभन्दा कमको मृत्यु हुन्छ । यस हिसाबले सडक दुर्घटनाबाट जनधनको उच्च क्षति हुने देशहरूको सूचीमा नेपाल पनि पर्छ  । मानिसलाई शारीरिक रूपमा अपाङ्ग बनाउने मूल स्रोतमध्ये सडक दुर्घटना अग्रपक्तिमा आउँछ ।

सडकमा हामीले प्रदर्शन गर्ने अधैर्य र गैरजिम्मेवार व्यवहारले मानवीय क्षति र सभ्यताको क्षयीकरण भइरहेका छन् । लोकतन्त्र बोली र भाषणमात्र होइन, त्यो भन्दा ठूलो त व्यवहार हो । देश सप्रिन नसकेकोमा गोष्ठी र अन्य जमघटमा भयानक गम्भीर चिन्ता व्यक्त गर्ने हामीले आफ्नै बानी–व्यहोरामा सामान्य भन्दा सामान्य सुधार गर्न नसक्दा हाम्रो बोली र व्यवहारमा फराकिलो अन्तर देखिएको छ ।

हामीले नागरिक अधिकारका कुरा धेरै गर्‍ यौँ। अधिकारका कुरा गर्दा धेरै कर्तव्य भुल्न थाल्यौँ । हामीले सडक सभ्यता जोगाउने हो भने प्रत्येक सडक प्रयोगकर्ताले आफ्नो कर्तव्यलाई बढी ध्यान दिनुपर्ने अवस्था आएको छ । सबैले सचेत मनले कर्तव्य पालना गर्ने हो भने कमजोर सडक सभ्यता छोटो समयमै हराभरा हुनसक्छ ।

सडकमा हुनेखानेदेखि हुँदाखानेसम्मका नागरिकका जीवनशैली र व्यवहार प्रतिविम्बित हुन्छ । सडक सभ्यताको प्रदर्शनी स्थल  हो । अझ भनौं, सडक सभ्यताको ‘सो केस’ हो । हामीले सडकमा कस्तो सभ्यता प्रदर्शन गरिरहेका छौंँ ? प्रश्नको उत्तर हामीभित्रै खोज्नुपर्ने हुन्छ ।

[साभार : नेपालपाटी (असार १९, २०७२) ]

[अद्यावधिक:  २०७२।०४।१४ ]