चरी विम्बः गोलसिमलदेखि कर्‍याङकुरुङसम्म

–यमबहादुर दुरा

विम्ब विधानमा नेपाली लोकजीवन समृद्ध छ । हाम्रो लोकवाङ्मय विम्बमय छ । लोकवाङ्मयमा असंख्य विम्ब प्रयोग हुन्छन् । लोकअभिव्यक्तिमा जून, घाम, हिमाल, नदी, रङ आदिजस्ता प्राकृतिक विम्बहरू अनन्त रूपमा प्रयोग हुँदै आएका छन् । विम्बको अथाह भीडमा ‘चरी’ को पनि उल्लेख्य स्थान छ । ‘चरी’ लाई विम्बको रूपमा उभ्याउने परिपाटी लोकजिन्दगानीको एउटा हिस्सा नै हो ।

बिहान चराको चिरबिरसँगै आँखा खोलेर दिनचर्या शुरु गर्ने कृषिप्रधान समाजमा चरी विम्बको प्रयोग एउटा यथार्थ हो । हाम्रा लोककथा, लोकगाथा एवम् लोकगीतहरू चरी विम्ब र तिनले उत्पन्न गरेका सामाजिक तरङ्गहरूबाट सजिएका छन् ।

आफूले भन्न खोजेको कुरालाई सोझै नभनी प्रतीकात्मक रूपमा संकेत गर्नका लागि विम्बको प्रयोग हुन्छ । विम्बको प्रयोगले अभिव्यक्तिलाई निरस हुनबाट जोगाउँछ । यसले सम्प्रेषण गर्न खोजिएको सन्देशलाई रुचिकर र लालित्यपूर्णमात्र बनाउँदैन, गहिरो र अर्थपूर्ण पनि बनाउँछ ।

विम्बले जटिलभन्दा जटिलतम् विषयलाई पनि थोरै शब्दमा अर्थ्याउन सघाउँछ । अमेरिकी संगीतकार जेम्स हल (जन्मः सन् १९७१) ले विम्बबारे ब्लग लेखेका छन् । उनले भनेका छन्, ‘एउटा विम्बको प्रयोगले १० हजार शब्दले भन्न नसकेको कुरालाई सहजै अर्थ्याउँछ ।’

 विम्बले लोकहृदयको अविरल भावप्रवाहलाई अझ वेगवान् बनाएर भावनाको उडान भर्न सहयोग गरेका छन् । यसले सन्देशमा मिठास त थपेकै छ नै, त्यसमा पनि सांस्कृतिक मूल्य–मन्यताले रङ्गिएका सामाजिक तस्बिरहरू आँखा अघिल्तिर ल्याइदिएका छन् । यसले जीवनको गोरेटोमा घटित सन्दर्भ र प्रसंगहरूलाई छर्लङ्ग्याउन सघाएका छन् ।

‘चरी’ विम्बले विम्बले लोकजीवनका बहुआयामिक पक्षहरूलाई समेटछ । यसले अवस्थाअनुसार कार्य, व्यक्ति, स्थान, वस्तु, घटना, स्वभाव, भाव, विचार आदिलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । यसले मानिसको मानिसको चञ्चल मन (मनचरी) देखि लोकव्यवहारका तमाम पहलुहरूलाई अङ्गालेको देखिन्छ ।

‘वनको चरा, वनकै ढुङगा’ जस्ता उखान, ‘रानीचरी स्याकलुङे वनभरि, बोल माया तिमै छ मनपरी’ जस्ता गीत त्यसै बनेका होइनन् । यी दृष्टान्तले नेपाली जनजीवनमा ‘चरी’ विम्बको महत्वलाई प्रष्ट्याउँछन् । हाम्रो जीवनशैलीले यी लोकविम्बसँग गहिरो नाता गाँसेको छ । यस्ता अनेकन लोकविम्बहरूमा लोकजीवनको ढुकढुकी स्पन्दित भइरहेका छन् ।

चरी विम्ब लोकवाङ्मयको परिधिभन्दा बाहिर निस्केर धेरै परसम्म पुगेको देखिन्छ । महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा (वि.सं. १९६६–२०१६) ले   सुप्रसिद्ध कृति ‘मुनामदन’ मा भोटमा मदनको मृत्युलाई काग कराएको प्रसंग अघि सारेर विम्बमय बनाएका छन् । जनकवि केशरी धर्मराज थापा (वि.सं. १९८१–२०७१) ले आफ्ना कृतिको नाम ‘वनचरो’ र ‘गोलसिमल’ राखेका छन् ।

चर्चित अमेरिकी उपन्यासकार हार्पर लि (सन् १९२३–२०१६) ले ‘टु किल अ मकिङबर्ड’ उपन्यासमा ‘मकिङबर्ड’ नामक चरालाई विम्बको रूपमा प्रयोग गरेकी छिन् । सन् १९६१ मा पुलिट्जर पुरस्कार पाउन सफल उक्त कृतिमा खडा गरिएको त्यो चराले निरीह र निष्कपट व्यक्तिको प्रतिनिधित्व गर्छ ।

सिमलचरी (गोलसिमल) नेपाली समाजमा एउटा चर्चित विरहिरणी विम्ब हो । सिमलचरी भन्नेबित्तिकै एउटी टुहुरी, निरीह र अपहेलित चेलीको तस्बिर हामीसामु आउँछ, जो सौतेनी आमाको बुहार्तन खेप्न अभिशप्त छ । सानो छँदा अगेनाको छेउमा पलेटी कसेर बस्दा हजूरआमाले सिमलचरीको आहान सुनाउनुहुन्थ्यो । हजूरआमाबाट सिमलचरीका दुःखदायी वृत्तान्त सुन्दा हाम्रा परेली निथ्रुक्कै भिज्थे ।

लोकगीतका पारखीहरूले चरी विम्बको भरपूर उपयोग गरेका छन् । आफ्नो मन परेको मान्छे आफ्नो सेरोफेरोमा नभेट्दा प्रेमातुर मायालु सांकेतिक रूपमा न्यास्रो व्यक्त पोख्छ :

‘यो वनमा छैन कि चरी
भएदेखि कराउँथ्यो क्यै  गरी’ ।

मानिसको स्वभावलाई अर्थ्याउन पनि चरी विम्बको प्रयोग हुँदै आएको छ । समाजसँग घुलमिल हुन नचाहने एकलकाटे स्वाभावका मानिसलाई ‘वनको चराजस्तो पर पर भाग्ने मान्छे’ भनेर टिप्पणी गर्ने गरिन्छ । मुख बाँधेर नबस्ने फरासिलो स्वभावका व्यक्तिलाई ‘मैना’ भन्ने चलन छ ।

हाम्रो ‘विश्वास प्रणाली’ ले कागलाई यमदूतको रूपमा स्वीकारेको छ । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो, घरछेउमा आएर काग कराउँदा अब के अशुभ खबर सुन्नुपर्ने हो भनेर धेरै मानिस सशंकित हुन्छन् । घर वरपर काग कराउनसाथ ‘शुभबोल ! शुभबोल !’ भन्ने चलन छ । कागले कुनै अशुभ खबरको पूर्वसंकेत दिन्छ भन्ने मान्यताले हाम्रो समाजमा जरो गाडेको छ ।

हाम्रा अग्रजहरूले बोली–बचनलाई पनि चरी विम्बमा ढालेका छन् । मृदुभाषीको बोलीलाई कोइलीको आवाजसँग तुलना गर्ने प्रचलन नयाँ होइन । यसको विपरीत अप्रिय बचन बोल्न पछि नपर्ने पचमुखे स्वभावका व्यक्तिलाई तित्रासँग तुलना गर्ने चलन छ । उखानै छ, ‘तित्राको मुखै बैरी’ ।

कृषिप्रधान समाजमा हरेक बिहान चटारोले भरिएको हुन्छ । कृषिकर्ममा हरदिनको अर्थपूर्ण तयारीका लागि बिहानी समय मूल्यवान मनिन्छ, जसको सही उपयोग अनिवार्यजस्तै हुन्छ । बिहानको समय त्यत्तिकै चिप्लिएमा व्यस्ततापूर्ण जिन्दगीको कार्यतालिका बिग्रन पुग्छ । कुखुराले बिहानको उद्घोष गरेर खेतबारीमा पाखुरा जोत्ने कर्मजीवीहरूको कार्यतालिका दुरुस्त राख्न सघाउँछ  । समय–यन्त्रविहीन ग्रामीण समाजमा कुखुरा बिहानीसूचक घडी हो ।

बिहान हुन लागेको संकेत भालेको डाँकले गर्थ्यो । यससँगै कृषिप्रधान समाजमा दिनचर्या शुरु हुन्थ्यो । मुगलान पस्ने युवाहरू भालेको डाँकसँगै गाउँको सीमाना काट्थे । देशमा घडीको आमप्रचलन शुरु हुनुभन्दा अघिको साहित्य र लोकगीतहरूमा कुखुरा गतिलो समयविम्बको उभिएको पाइन्छ ।

हिमालको डाँफे र मधेशकोे मुरलीको दुःखान्त प्रेमकथा लोकजीवनमा चर्चित छ । डाँफे र मुरलीको आरिसलाग्दो मिलन र त्यसपछिकोे बिछोडले भरिएको विरहपूर्ण कथा नेपाली समाजको अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदा हो । डाँफे र मुरलीको कथालाई झलकमान गन्धर्व (वि.सं. १९९२–२०६०) ले गीतमा उतारेका छन् ।

न्याउली चरीलाई विरह र बिछोडको प्रतीक मानिन्छ, जसलाई विम्बको रूपमा खडा गरेर थुप्रै लोकगीत बनेका छन् । मुगलान पसेका छोरो घर नफर्किएको प्रसंग उठाएर लोकबहादुर क्षेत्री (वि.सं. २०१८–२०५०) ले ‘रेडियो नेपाल’ मा मर्मस्पर्शी गीत रेकर्ड गराएका छन् । क्षेत्रीले न्याउली चरीलाई विम्ब बनाएको गीतको एउटा अंश यस्तो छ:

 ‘साइलो दाइ कहाँ गयो
पानी खाँदा न्याउली झुरायो’ ।

ढुकुरलाई प्रेमको प्रतीक मानिन्छ, जसको प्रतिविम्ब नेपाली लोकगीतमा पर्याप्त देख्न सकिन्छ । तनहूँकी लोकगायिका मीरा राना मगर ( जन्मः वि.सं. २०२८) ले ५० को दशकको शुरुतिरै ‘रेडियो नेपाल’ मा सुमधुर गीत रेकर्ड गराएकी थिइन् । आञ्चलिक सुवास मगमगाउने त्यो गीतको एउटा हरफ विम्बमय छ:

 ‘आजभोलि के हुन्छ के हुन्छ
जोडी ढुकुर देख्दा नि मन रुन्छ’ ।

बारीमा उभिएको आरुबोटमा फूल  खेल्दानखेल्दै हरेक वर्ष आकाशमा कर्याङ्गकुरुङको बथान उँड्न थाल्छ । यसले छरपातको समय आएको सन्देश दिन्छ । मालचरीको नामले समेत चिनिने ‘कर्‍याङकुरुङ’ को आगमनले खेतीपातीको समय शुरु भएको संकेत गर्छ । भनाइ नै छ– ‘कर्‍याङकुरुङ आयो, काँक्रा फर्सी रोप’ । यसरी नेपाली समाज ‘कर्‍याङकुरुङ’ चरा  खेतीपातीको विम्ब बन्न पुगेको छ । नेपाली साहित्यमा समेत ‘कर्‍याङकुरुङ’ लाई प्रेमपूर्वक आत्मासात गरेको पाइन्छ ।

माथि चर्चा गरिएका विम्बका अतिरिक्त चाँचरी, परेवा, मलेवा, काफल पाक्यो, बिउ कुहियो, जुरेली, लामपुच्छ्रेजस्ता असंख्य चरीको प्रतीकात्मक प्रयोगबारे ‘कार्टुन नेटवर्क’ सँगै हुर्केका नयाँ पुस्ता धेरै हदसम्म अनभिज्ञ छ । लोकजीवनले यिनीहरूलाई विम्बको रूपमा कसरी प्रयोग गरिरहेको थियो र कसरी गरिरहेको छ भन्नेबारे थप खोज–अनुसन्धान हुन बाँकी छ ।

प्रकृतिको निकट रहेको ग्रामीण जीवनशैलीलाई त्यागेर ‘अटोमेसन’ तिर लम्कँदै गरेको र शहरी जीवनशैलीमा रूपान्तरण हुँदै गएको वर्तमान घडीमा कतिपय लोकविम्ब अबोधगम्य र असान्दर्भिक बन्न पुगेका छन् ।

हाम्रो समाज अतीतमुखी परम्परा र भविष्यमुखी आधुनिकताको दोसाँधमा उभिरहेको बेलामा कतिपय लोकविम्ब नखोतलिएको गाडधनजस्तै हुन पुगेको छ, जो खोज–अनुसन्धानप्रति मोहभाव राख्ने नयाँ पुस्ताको जाँगर र उत्सुकताको व्यग्र प्रतीक्षामा छ ।

[साभार: गोरखापत्र 'शनिबार'। (पुस २, २०७३) । तस्बिर : गुगल]

[अद्यावधिक : २०७४।०३।१३, २०७४।०५।११, २०७७।०३।२४]

पहरामाथिको पोथ्रो

–यमबहादुर दुरा

गण्डकी अञ्चलको सेरोफेरोमा बिछट्टै लोकप्रिय रहेको ‘ठाडो भाका’ पतनको संघारमा छ । यो भाका लमजुङे भाका, कर्पुटारे भाका, दुरा भाका आदि नामले पनि परिचित छ, जुन चर्चित गायकद्वय देउबहादुर दुरा  र पञ्चसुब्बा गुरुङ (वि.सं. १९४७-२०३३) ले शुरु गरेको साङ्गीतिक विरासत मानिन्छ । पश्चिम लमजुङको करापुटार ‘ठाडो भाका’ को उर्वरभूमि मानिन्छ ।

करापुटारमा लाग्ने शिवरात्रि र फागुपूर्णिको जात्रामा ‘ठाडो भाका’ घच्चीको खाल जम्थ्यो । देउबहादुर दुरा र पञ्चसुब्बा गुरुङको गीत सुन्नका लागि गोरखा, लमजुङ, तनहूँ, कास्कीलगायतका जिल्लाबाट किचाघान मानिस ओइरिन्थे ।

अहिले ५० वर्षभन्दा कम उमेरका मानिसले ‘ठाडो भाका’ गाउन जान्दैनन् । औंलामा गन्न सकिने पारखीहरूले मात्र यो गीतमा सवाल–जवाफ गर्न सक्छन् ।

नन्दमाया दुरा (६४ वर्ष) ठाडो भाकाका बचेखुचेका शिद्धहस्त प्रतिभा हुन् । उनी सञ्चारमाध्यम, चमकधमकपूर्ण जिन्दगी र प्रचारबाजीको दुनियाँबाट कोसौं पर छिन् । बाहिरी दुनियाँसँगको उनको परिचय बनेको छैन तर पनि स्थानीयस्तरको उनको नाउँ ठूलो छ । निरक्षर भएर पनि उनले गर्ने शब्दचयन धेरैले सराहना गरेका पक्ष हो । उनको सुमधुर स्वर र ओजिलो शब्दमा गीत गुञ्जिँदा ‘ठाडो भाका’ का अनुरागीहरू मन्त्रमुग्ध हुन पुग्छन् ।

१६ वर्षको उमेरमै एक पल्टनिया जवानसँग उनको लगनगाँठो कसियो । उनको श्रीमान्  भारतीय सेनामा कार्यरत थिए । उनी विवाह गरेर गएपछि एकपटक एक पटकमात्र छुट्टीमा घर आए, त्यसपछि कहिल्यै पनि फर्केनन् । सन् १९७१ को बंगलादेशको स्वतन्त्रता आन्दोलनमा उनले ज्यान गुमाएकोे खबर घरै बसेर थाहा पाइन् । त्यही आन्दोलनमा उनको जेठाजुको पनि देहान्त भयो ।

कलिलो बैंशमै विधवा बन्नुपर्ने नियति भोगेकी नन्दमाया दुरालाई आफ्नै निःसन्तान दिदीले आफैंतिर तानिन् । आफ्नै भिजानुसँग उनको दोस्रो घरबार जोडियो । यसपछि उनको जीवनमा अर्को अध्याय शुरु भयो । उनको एउटा छोरा छ । उनको पनि घरबार भइसकेको छ । नन्दमाया दुराको दिदी र श्रीमानले यस दुनियाँबाट बिदा लिइसकेका छन् । अहिले उनी पाँचजना नातिबाट घेरिएकी छिन् ।

जिन्दगीले जस्तो व्यवहार गरे पनि उनले गायन छाडिनन् । उनले ‘मुखको सरस्वती’ को आरधना गर्न छाडिनन् । गीतको माध्यमबाट दुखका रेखाहरू मेटाउने प्रयास गरिन् । सामाजिक जमघट र मेलापातहरूमा उनले आफ्नो कला र गलाको परिचय दिइरहिन् ।

उनको प्रतिभालाई नजिकबाट चिन्नेहरू उनलाई उच्चकोटीका गायिकाको श्रेणीमा राख्छन् ।  नन्दमाया दुराको प्रतिभासँग परिचित पूर्वशिक्षक लोकबहादुर दुराको दृष्टिमा उनी विलक्षण प्रतिभा भएकी बिरलाकोटीमा पर्ने गायिका हुन् ।

उनको गीतमा लोकजीवनको विम्ब र स्थानीयपन भेटिन्छन् । धेरैको भनाइमा उनको गीत–गुञ्जन यति मिठासपूर्ण र सुगन्धमय छ, टहटह जून लागेको शरदकालीन रातमा मगमगाउने केवँराको फूलको वासनाजस्तो । उनको लालित्यपूर्ण गीत सुन्न थालेपछि गीतको खालमा बसेकाहरू उठ्नै मन गर्दैनन् ।

उनले आफ्नो सांगीतिक यात्राको उत्कर्षमा दीर्घराज अधिकारी 'भेँडीखर्के साइँला' (जन्म : वि.सं. १९९०) लगायतका नामुद गायकहरूसँग डटेर सवाल–जवाफ गरिन् । अहिले भने समयले आफूलाई पछि पार्दै लगेको उनलाई अनुभूति हुन थालेको छ । यतिबेला गाउँघरमा आयातीत गीत र ‘रेकर्डेड म्युजिक’ बाढी पसेको छ ।

परम्परागत सांगीतिक पद्धति ओझेलमा पर्दै गएको छ । बढ्दै गएको बुढ्यौलीले उनलाई ङ्याक्न थालेको छ । सामाजिक जमघटहरूमा ‘ठाडो भाका’ को मह्फिल जम्न छोडेको छ ।  उनी गाउँघरमा कहिलेकाहीँ जम्ने ठाडो भाकाको खालमा बिर्सन लागेको गीत फाँकी र फुंदाहरू सम्झने प्रयास गर्छिन् ।

पहिले पहिले चाडबाड, जात्राजस्ता सामाजिक जमघटहरूमा उनलाई निम्ता आउँथ्यो । निम्ता यति आउँथ्यो, निमन्त्रणाकर्ताहरूको मन राख्ने हम्मेहम्मे पर्ने । नयाँ पुस्तामा ‘ठाडो भाका’ को रौनक घटेकाले अहिले त्यो माहोल छैन । समयले अर्कै रुपरङ्ग लिएर आयो । यद्यपि अहिले पनि उनलाई निम्ता नआउने होइन । तर कम आउँछ । घरव्यवहारले किचिएकोले कतिपय निम्ता मान्न पनि भ्याउँदिनन् ।

प्रतिभा भएर पनि उनी कतै अल्झिरहेको र आफ्नो क्षमताको भरपूर उपयोग गर्ने अवसरमा बञ्चित भइरहेको प्रतीत हुन्छ । परिवर्तित समयको झोंक्कासँगै उनको सांगीतिक यात्रा निरन्तर खुम्चिँदै गइरहेको छ । कला र गलाले भरिपूर्ण भएर पनि उनको सांगीतिक ‘करिअर’ पहरोमाथिको पोथ्रोझैं निरन्तर टाक्सिँदै गएको छ ।

[साभार: हिमाल (कात्तिक १४-२७, २०७३, पृ.६४)। सामान्य परिमार्जनसहित । ]

[अद्यावधिक: २०७४।०५।२७, २०७५।०९।२३]

Blogging: A vehicle for self-exploration

-Yam Bahadur Dura

A Nepali proverb strikes my mind: ‘man ko baha katai nakaha.’ This can be loosely translated as ‘don’t express what you feel.’ I disagree with this proverb. The basic reason behind this is that it violates people’s right to opinion and expression, which is considered as foundation of all rights. For this reason, I stand against this proverb. Since we are in a democratic society, the essence of the aforesaid proverb seems to be dangerously misleading. Furthermore, every human being is a freedom lover.  Any freedom lover cannot compromise with opinion and expression, which are lifeblood of life.

 These days, blogging has become a powerful tool for opinion and expression. Unlike conventional media outlets like newspapers and broadcast media, it doesn’t impose any censorship on the content developers. Instead, it facilitates people to express their views freely without any kind of censorship. A blogger himself or herself is the sole authority of the content. It is no other than a respective blogger who can impose censorship on the content if he or she likes to. This has given immense freedom, which is why people love blogging. 

Andrew Michael Sullivan (born August 1963) is a British author, editor and blogger. He is quoted in IncomeDiary website (visited on July 1, 2016) about the importance of blog. His quotation goes like this, 'A blog allows you to write and publish anything from anywhere, and have it be immediately available to billions of people around the world.' His quotation is simple but powerful and gives the crux of blogging.

The word ‘blog’ is made of two words ‘web’ and ’log’. The contracted form of these words is ‘blog’, which simply is an online log or diary. The act of keeping online diary is ‘blogging’. Those who do ‘blogging’ are known as ‘bloggers’.

A blog is not just an online diary. It’s a big universe of knowledge, ideas, thoughts and feelings. A wide variety of thematic blogs are available on the web, which includes everything under the sun. However, cuisine, travel, beauty, lifestyle, gossip, fashion, music, health, etc. are the most popular themes for blogging in the present day world.

Besides these themes, there are lots of themes like blogging itself, literature, history, culture, and so on. The list blog themes goes on and on. There are lots of blogs that teach foreign languages including English. ‘Rosetta Stone’ is a UK based language blog that teaches Spanish, French, German, English and Italian. The slogan of this site is also very attention-grabbing. It reads, ‘We’re building a world in which everyone can speak, read, and write with confidence.’

The history of blogging is relatively short. Historical records say that Justin Hall (born: December 1974), an American journalist, is the first blogger. He created a blog 'Links.net' in 1994. He was a Swarthmore College student at that time. According to Cameron Chapman, an American filmmaker and blogger, blogs were reaching the mainstream by mid 2000s. Her observation is that by 2000s there experienced an exponential growth in blogging. The blogs are now rampant in the blogosphere.

The history of blogging in Nepal is shorter. Nepali bloggers seem to be entered in blogosphere around the time of 1999. Many analysts says that blogging in Nepal gathered momentum after King Gyanendra's political step on February 1, 2005. In an article, Tilak Pathak, a journalist and researcher, has shared his experiences on how Nepali bloggers became united and started raising voices against the autocratic rule. Ujjwal Acharya (nepalivoices.com), Deepak Adhikari (nepalmonitor.com), Umesh Shrestha (mysansar.com), and Dinesh Wagle are pioneer bloggers in Nepal. Now, we can see hundreds of young and energetic bloggers at the scene.

With the passage of time, new dimensions have been added on blogosphere. Nowadays video blogging is on the rise. Those who do video blogging (vlogging) are known vloggers. They are also called You Tubers as well. It can cater multimedia (audio, video and text) content to its audiences.

Likewise, microblogging is also gaining in popularity. Microblogging sites like Twitter, Tumblr, etc. have given ample opportunities to millions of users to express their views in an instant and smart way. Blogging through mobile device is another development in this sphere. Blogging through mobile device is called ‘moblogging’, which has been helping speed up blogging. On the other hand, social media and social networking sites have magnified blogging.

A blog is digital publication that doesn’t need any pen, paper and printing press to publish any document. This is an important platform to demonstration one’s talents to the outside world.  Like traditional (hard copy) publication, a well-choreographed digital publication (blog) leaves far-reaching impacts on its audiences.

Thousands of people across the world have been able to explore their literary, journalistic and other talents through blogging, which has made them stars. Their respective fans and followers remain desperately waited to read their new blog postings. Successful bloggers have been earning both name and fame.

Gina Trapani (born September 1975), an American technology blogger, is one among the highest earning bloggers. ‘The Richest’ website has portrayed her among top-ten bloggers (visited on June 2, 2016). She earns $110,000 per month. She is founder of the popular blog ‘Lifehacker’. Gina Trapani is just an example. There are many more other bright people in the world who have come into spotlight due to blogging.

Mitch Joel (born: May 1971), a Canadian music journalist, has written about importance of blogging on his blog 'Six Pixel of Separation'. He says that search engine loves blog. This means a blog content is searchable on the web. He concludes, 'Whatever you blog about becomes part of global and collective history'.

People's presence on the virtual world of the web matters much these days. Online presence is extremely important, especially for those who are in the career building age. Well-written articles and other creations on the web can add an extra value in a person's life. This matters much when a candidate is being searched on the web by those who are willing to offer them job and other opportunities.

There is no room for anarchy on the blogosphere. Even though a blogger is free to write whatever he or she likes, not everything cannot be shared on the blog. Nobody can go like an unbridled horse. It’s a blogger responsibility to abide by universal norms of human values. No blogger should forget ethical values while blogging. A blogger should not post such a content that hampers the society and puts a blogger’s reputation at stake.

In his book entitled ‘The Net for Journalists’, Martin Hunckerby, a renowned British journalist, has suggested staying far away from the statements that plunge a blogger into embarrassment in future. He writes,  ‘If you go ahead under your name, bear in mind that will likely stay out there, somewhere – so you need more restrain than the average blogger. Avoid saying anything which could damage your future reputation’ (P. 77). Right to privacy is one of the crucial issues in the present day world.

In some cases, blogging comes with a cost. Bloggers are not safe from intruders. They have been paying costs for blogging. They are being manhandled, threatened, arrested, jailed, tortured and even killed in different parts of the world. Bangladesh has become one of the bad examples in this regard. According to ‘Library of Congress’ website, four bloggers have been killed in Bangladesh since February 2015 (visited on June 1, 2016).

Both state and non-state forces have exercised their iron hands exercised on bloggers. Asia seems a black spot for bloggers. A report produced by ‘Committee to Protect Journalists’ (CPJ), a New York based press freedom related organization, says that Burma, Egypt, Iran, Saudi Arabia, North Korea, Tunisia, and Vietnam have been keeping a close eye on bloggers and imposed restrictions.

Despite these life-threatening hurdles, bloggers have  been continuing their journey. By the way, continuity is one of the important driving force in blogging. A good blogger must be a good time manager led by a strong sense of self disciple and a higher level of commitment. His or her blogging should be supported by meticulous research and hairsplitting analysis. The whole bunch of aforesaid efforts helps a blogger reach a desired destination.

Those who have not started blogging can start now. It’s entirely up to us whether to explore or not immense of opportunities offered by the blogosphere. It is never late to start a good work. Let’s do a small thing in the blogosphere with a difference that can bring us a good fortune. Our small efforts can yield opportunities for us. Vernor Venge (born October 1944), a retired American professor’s statement, seems relevant in this regard. He once said, ‘Even the largest avalanche is triggered by small things.’

[Courtesy:  Sweta Shardul, a yearly souvenir of Madam Bhandari Memorial College, Vol. XIII-2016 (2073 VS), Pp. 82-85, Graphics : Google]

[Updated: June 24, 2017]

ढुङ्गामा खोपिएका अक्षर

–यमबहादुर दुरा

नेपाली लोकसंगीतको क्षेत्रमा २०३० को दशकमा एउटा उर्जावान् एवम् प्रतिभाशाली गायकी समूह निकै चम्कियो । त्यो अनौपचारिक समूहले जनजिब्रोमा झुण्डिएका मौलिक लोकगीतहरू जनसमक्ष पस्किएर एउटा लोभलाग्दो दृटान्त प्रस्तुत गर्‍यो  । त्यसमा पनि गहिरो भावपरिष्कार, विवेकपूर्ण शब्दचयन, सुललित स्वराङ्कन र वाद्यसामग्रीको परिष्कृत प्रयोगले ती गीत यति श्रुतिमधुर भए, जनजनको गलामा भाकाहरू गुञ्जिरहे, नेपाली मनहरू तरङ्गित भइरहे ।

यससँगै नेपाली लोकगीत संकलन र गायन एउटा नयाँ दिशातिर मोडियो । जनमनमा गहिरो छाप छोड्दै नेपाली लोकसंगीतलाई नयाँ दिशातिर हाँक्ने शिल्पीहरू हुन् – चेतन कार्की (वि.सं. १९९५), गोपाल योञ्जन (वि.सं.२०००–२०५४), कल्याण शेरचन (वि.सं. २००३–२०६७), लोकबहादुर गुरुङ (वि.सं. २००४–२०७१), क्षेत्र गुरुङ (वि.सं. २००७), पूर्ण नेपाली (वि.सं.२०११), ओबी सोल्टी (वि.सं. २०१३) आदि  ।

यिनै शिल्पीहरूको बीचैबीचबाट आफ्नो चिनारी दिन सफल पारखी हुन् कल्याण शेरचन । गायन, नृत्य र वाद्यवादन संगीतको तीनवटै आयाममा निपूर्ण प्रतिभा । ‘तेरो र मेरो’ को साँगुरो घेराबाट बाहिरिएर लोकसंगीतलाई नयाँ उचाइ दिन लागिपरेका शिल्पी । एउटा अवैयक्तिक व्यक्तित्व । गीतमा नेपाली लोकजिन्दगानीको ढुकढुकी सुन्न चाहने पारखी । गुणी र तृप्तिदायक व्यक्ति भएकाले उनी धेरैका स्मृतिमा ढुङ्गामा खोपिएका अक्षरजस्तै चिरस्थायी छन् ।

उनका दौतरी र अनुजहरूका दृष्टिमा उनी स्वार्थरहित ढङ्गले लोकगीतको श्रीवृद्धिमा लागेका व्यक्ति हुन् । उनी ‘म’ होइन, ‘हामी’ भन्न रुचाउँथे । उनी गाउँ गाउँबाट लोकभाका संकलन गरेर आफ्ना गायकी समूहमा पेश गर्थे । त्यसलाई लोकजिन्दगानीको पाइन चढाएर चिरिच्याँट पार्थे । उनलाई आफू गीतको संकलन हुँ भन्ने लोभ र घमण्ड थिएन । त्यसैले उनको गायकी समूहले स्वराङ्कन गरेको अधिकांश गीतमा उनको निजी परिचय छैन । छ त केवल सामूहिक परिचय ।

‘गाई त मरे लेकिन बाघैले खाला, मै त मरे लेकिन यो जोवन कहाँ जाला’, ‘बरको छायाँ, घरको के माया’, ‘माछापुच्छ्रे भन्नुमात्रै धौलागिरी अल्को, आज भेट्नु रैछ हिजो लाग्यो झल्को’, ‘खुट्टामा नेल परे पर्ला झ्याउरेमा ननाची छाड्दिनँ’, ‘राम्दी पुल तरने बित्तिकै, बाँचे भेट मरे त यत्तिकै’, ‘हजूरैको नि हो चौतारीमा हो बरै लरकेको बर’ जस्ता धेरैले रुचिकर र कर्णप्रिय मानेका गीत कल्याण शेरचनसहितको गायकी समूहको मिहेनत र सहकार्यको प्रतिफल हुन् । नेपाली माटोकोे वासना मगमगाउने यी गीत गाउँबस्तीका झुपडीदेखि गोर्खा सैनिकको छाउनीसम्म गुञ्जिरहे । आजपर्यन्त गुञ्जिरहेका छन् ।

कल्याण शेरचन हामीमाझ छैनन् । समयक्रमसँगै उनीलाई बिर्सने उपक्रम तीव्र गतिमा शुरु भए पनि उनका प्रशंसक, समकालीन र अनुजहरूले उनलाई हृदयको एउटा कुनामा सजाएर राखेका छन् ।

संगीत पारखी गणेश रसिक (वि.सं.२००४) ले कल्याण शेरचनलाई लोकभाकालाई टपक्कै टिपेर फूलको माला गाँसेझैं गीतमा उन्न र लयबद्ध गर्न खप्पिस प्रतिभाको रूपमा ‘कल्याण शेरचन स्मृति ग्रन्थ’ (२०६९) मा चित्रण गरेका छन् । रसिकले लोकबहादुर गुरुङ, क्षेत्र गुरुङ, पूर्ण नेपाली, सुवर्ण बज्राचार्य, कविता आले, तारा थापा, शशी राईजस्ता प्रतिभासँग उनको ‘केमेष्ट्री’ खुबै मिल्नुलाई नेपालको सांगीतिक वृत्तमा एउटा मीठो संयोगको रूपमा देखापरेको चर्चा गरेका छन् ।

कल्याण शेरचनसँग बाक्लो संगतमा रहेका लोकगीत पारखी बसन्त थकाली (वि.सं.२०१६) उनलाई लोकगीतको मौलिकतामा जोड दिने होनाहार प्रतिभाको रूपमा लिन्छन् । ‘गीतमा स्थानीय शब्दको प्रयोगमा जोड दिने, गीतको ‘थिम’ छनोट गरी त्यसको केन्द्रीय सन्देश पत्ता लगाउने; ‘थिम’ अनुसार गीतले भाव सम्प्रेषण गरे–नगरेको ख्याल गर्ने; तथा जुन भेगको गीतको गीत हो, त्यहीको शब्द र लयलाई जस्ताको तस्तै उतार्ने विषयमा उहाँको ध्यान जान्थ्यो ।’ थकाली कल्याण शेरचनको मनोभावलाई ‘गुरुमन्त्र’ का रूपमा सम्झन्छन् ।

लोककिन्नरी हरिदेवी कोइराला (वि.सं.२०१६) ले कल्याण शेरचनलाई नेपाली मनहरूलाई जोड्ने सेतुको उपमा ‘कल्याण शेरचन स्मृति ग्रन्थ’ (२०६९) मा दिएकी छिन् । मानसम्मानको पटक्कै लोभ नगर्नेे, लोकगीतमा नेपाली जीवन देख्ने, अनेकतामा एकता खोज्ने एवम् लोकगीतको माध्यमबाट मानवीय प्रेमलाई फराकिलो घेरामा विस्तार गर्न तल्लीन प्रतिभावान् व्यक्तिको रूपमा कोइरालाले उनलाई सम्झेकी छिन् ।

पोखरालाई कार्यक्षेत्र बनाएर सांस्कृतिक पत्रकारिता गर्दै आएका तिलक पुन (वि.सं.२०२०) ले कल्याण शेरचनको ग्रामीणजन र लोकगीतप्रति देखाएको सामीप्यबारे एउटा मृदुप्रसंग कोट्याएका छन् । ‘हालको फूललबारी ब्यारेक भएको ठाउँमा भारत सरकारले छाप्रो हाली अस्थायी पेन्सन क्याम्प खडा गरेको थियो । त्यहाँ वर्षको एकपटक पेन्सन वितरण हुन्थ्यो । पेन्सन थाप्नका लागि टाढा–टाढाबाट लाहुरे समुदायका परिवारजनहरू हुलका हुल आउँथे । साथमा भाँडावर्तन र सामल पनि ल्याउँथे । त्यो जमघट पश्चिमाञ्चलकै कुम्भमेलाजस्तो हुन्थ्यो । त्यहाँ रातभरि जुहारी चल्थ्यो । कल्याण शेरचन पनि त्यही हुलमा एकाकार भएर स्वरमा स्वर मिलाइरहेका हुन्थे, भावना साटासाट गरिरहेका हुन्थे ।’ उनी सम्झनाको पेटारो खोल्छन् ।

चिन्नेजान्नेहरूले उनलाई शहरमा भन्दा ग्रामीण परिवेशमा रमाउने पारखीको रूपमा लिने गर्छन् । उनी बेलाबखतमा ग्रामीण बस्तीहरूको भ्रमणमा निस्कन्थे । ग्रामीण परिवेश र ग्रामीणजनसँग गहिरो नाता गाँस्थे । ग्रामीणजनसँग माया–ममता र सदभाव साटासाट गर्थे । घर फर्कँदा लोकजिन्दगीको ढुकढुकीसहितको लोकसुसेली हृदयभरि साँचेर ल्याउँथे । उनी ठेट लय र भाकाभन्दा बाहिर जानै चाहँदैनथे । उनले संकलन गरेका गीतमा लोकजिन्दगानीको तस्बिर झल्कन्थ्यो । यही कारण हुनसक्छ, उनले संकलन र स्वराङ्कन गरेका गीत हुनसम्म लोकप्रिय र श्रुतिमधुर छन् ।

कल्याण शेरचन सम्मिलित गायकी समूह र त्यसका गीतलाई बहुआयामिक ढंगबाट विश्लेषण गर्न सकिन्छ । चेतन कार्कीजस्ता शब्दशिल्पी, गोपाल योञ्जनजस्ता लोक, आधुनिक र शास्त्रीय संगीत तीनवटै विधामा पारङ्गत व्यक्तित्व तथा समूहमा एक से एक प्रतिभावान् शिल्पीहरूको जमघटबाट यो समूह निकै चम्किएको तथ्य निर्विवाद छ ।

गीत फगत गीतमात्र होइन, सामाजिक रीतभाँतको मार्गदर्शन पनि हो भन्ने सन्देश यो समूहको गीतमा पाइन्छ । कुनै पनि साइनोपात गाँस्नुभन्दा अघि सोधनी–पुछनी र चिनजान गर्नुपर्छ अन्यथा ‘अर्सल–बिर्सल’ पर्नसक्छ  भन्ने परम्परागत भनाइ छ । कल्याण शेरचनको गायकी समूहले स्वाराङ्कन गरेको गीतले यही मर्मको चुरो पक्रिएको छ : ‘कहाँ हो नानी घर तिम्रो, कहाँ हो माइती–मामली, नानी त रैछौ हाम्रै दमाली’ । गीतमा व्यक्त भाव गहिरो छ ।


यो समूहकोकेही नितान्त मौलिक योगदान छ ।  कौरा (‘सोह्र वर्षे उमेरैमा मै पनि झिल्के हुँदो हो, अहिले पो बूढो भयो र’), तामाङ सेलो (‘च्याङवा होई च्याङवा, च्याङवबाले आज क्या भन्छ’) जस्ता जनजातीय संगीत (इथ्नोम्युजिक) लाई यही समूहले मूलधारमा ल्यायो । हिजो सीमान्तकृत अवस्थामा रहेका यी गीत जनजिब्रो भुण्डिए । सीमित दायराका गीतले स्थान पाएका त्यस समयमा नयाँ किसिमका गीतको प्रवेश आफैंमा महत्वपूर्ण उपलब्धि थियो । उनीहरू यस सुकर्मको श्रेयभागी छन् ।

‘वन हुनलाई रुख चाहिन्छ र रुख विना वनको महत्व पनि हुँदैन’ भनेझैं यो गायकी समूहको सामूहिक पहिचान र व्यक्तिगत चिनारी दुवै छ । कल्याण शेरचनलाई सिङ्गो वनको एउटा रुखको रूपमा हेर्दा उनी आफैं सक्षम, उर्जावान् एवम् प्रतिभाशाली व्यक्तिका रूपमा देखापर्छन् ।

मौलिक लोकगीत संकलन र गायन उनको सांगीतिक व्यक्तित्वको एउटा विशिष्ट पाटो हो । अहिले धेरै भुल्दै गएको र धेरैले ढङ्ग नपुर्‍याउने  तेर्सो (ढिलो र लम्बेतान) भाकाका शिद्धहस्त शिल्पी हुन् । ‘सुखी ज्यानलाई गुँदरी काम्लो, मै दुःखीलाई जहाँ बस्यो उही राम्रो’ बोलको तेर्सो भाकामा उनको प्रतिभाको क्षितिज राम्रोसँग खुलेको धेरैले चर्चा गर्छन् । यो भाका बराबर मीठो भाका अरु नभएको धारणा लोकगीत अनुरागीहरूको छ । तेर्सो भाकाको रसमा भिजेकाहरू यसलाई ‘राजा भाका’ भन्न रुचाउँछन् ।

कल्याण शेरचनको प्रतिभाको एउटा सानो चर्चामात्र यो । उनका सांगीतिक देनसम्बन्धी आयामहरू खोज्दै जाँदा जीवन भोगाइ र अनुभूतिका थुप्रै पानाहरू पल्टिन सक्छन्, जुन अपरिमित छन् ।

‘फूलको वासना डाँडावारि, मान्छेको वासना डाँडापरि’ भन्ने उखान उनको जीवनमा पनि चरितार्थ भयो । दुनियाँभरि मगमगाएको उनकोे जमगाउँदो–मगमगाउँदो व्यक्तित्व उनकै घरपरिवारमा त्यतिविधि मगमगाउन पाएनछ । दुनियाँले भलीभाँती चिन्दा पनि परिवारजनले नै उनलाई राम्रोसँग चिन्न नसकेको परिवारजनबाटै स्वीकारोक्ति आएको छ ।

उनका दाजु नरबहादुर शेरचनले आफ्ना भाइलाई दुनियाँले कानको फूलजस्तो प्यारो ठानिरहँदा पनि आफूहरूले चाहिँ कस्तुरीले आफूभित्रको सुगन्ध चिन्न नसकेझैं आफ्नै परिवारका होनाहार प्रतिभालाई उचित किसिमले चिन्न नसकेको भाव प्रकट गरेका छन् । उनले आफ्नो भाइको निधन भएपछि उनको व्यक्तित्व र कृतित्वबारे आमसञ्चार माध्यममा आएका समाचार तथा विश्लेषणहरूबाट उनी दुनियाँको भयानक निधि रहेछन् भन्ने थाहा पाएको ‘कल्याण शेरचन स्मृति ग्रन्थ’ (२०६९) मा उल्लेख गरेका छन् । कल्याण शेरचनकी धर्मपत्नी शर्मिला शेरचनले पनि आफूले श्रीमानलाई जुन रूपमा चिन्नुपर्ने थियो, त्यो रूपमा चिन्न नसकेको अभिव्यक्ति दिएकी छिन् ।

भनिरहनु नपर्ला, नेपाली लोकसंगीतको क्षेत्रमा कल्याण शेरचन एउटा सम्झनलायक नाउँ हो । नयाँ पुस्ताले उनलाई सम्झन्छन् कि सम्झँदैनन्, त्यो उनीहरूकै आत्मानुभूति र विवेकको कुरा हो । आखिर, कुरोको चुरो कल्याण शेरचन र साथीहरूको गीतले नै समातेको छ : ‘सम्झे माया लाखै भयो, बिर्से के गर्ने’ ।

[साभार : अन्नपूर्ण पोष्ट (माघ २, २०७२) ]