तुर्लुङ भीरबारी

-यमबहादुर दुरा

कुनै समयमा गाउँघर लोकगीतको खानी नै थियो । रोदीघर, मेलापात, हाटबजार जताततै लोकभाका गुञ्जिन्थे । माटो सुगन्ध भेटिने ती गीत हाम्रै  सुखदुःखका उपज थिए । ती लोकाभाकमा हाम्रै राउरानी र रेलसाइहरूका सुखदु:खका गाथा समेटिन्थे ।

त्यतिबेलाका गीतमा धानको बिट्टा बोकेर उकाली चढ्दाको सुस्केरा प्रतिध्वनित हुन्थ्यो, माया लाएर बीचैमा पल्टन जाने लाहुरेको माया छचल्किन्थ्यो,  गाउँ छाडी मधेशतिर बसाइँ सर्ने साथीसँगीको सम्झना वर्षिन्थ्यो, घरको दुःखले मुगलान जाने मौलानीको मायामा विरह पोखिथ्यो  । गीतमा कुनै बनावटी कुरा हुन्थेन ।

समयक्रमसँगै गाउँघरमा रेडियो र टेलिभिजन भित्रिन थाले ।  यस्ता विद्युतीय सञ्चार माध्यमले गाउँका रैथाने लोकगीत जन्मने प्रक्रियालाई शिथिल बनाउँदै लगे ।  त्यसमा पनि गाउँमा भित्रिएका 'साउण्ड सिस्टम' र 'रेकर्डेड म्युजिक' ले त झन स्थानीय मौलिक लोकगीतको रचनागर्भ नै भताभुङ्ग बनाइदिए।

अहिले स्थानीयस्तरमा लोकगीत जन्मने प्रक्रिया नै बन्द भएको छ । अब माटोको सुवास मगमगाउने रैथाने लोकगीत गाउँघरमा सुन्न पाइँदैन ।

गाउँघरमा हुने सामाजिक जमघटमा व्यापारिक प्रयोजनका लागि शहरमा उत्पादन भएका गीतले ठाउँ लिएका छन् । यसको आशय शहरमा बनेका गीत, रेडियो, टेलिभिजन तथा 'यु ट्युब' प्रति नकारात्मक भावना पोख्नु होइन, रैथाने लोकगीतको कुरा गर्दा यो प्रसंग तानिएर आएको मात्र हो । आधुनिक सञ्चार माध्यम समयको उपज हुन् । यिनको खेदो खन्नुपर्ने कुनै कारण नै छैन ।

दुराडाँडा सेरोफेरोका आशुकविका गलामा गुञ्जिएका मौलिक लोकगीतका केही प्रसंगहरू :

 मकैस्वाँराको काउरे पँधेरा । बटुवा र गाउँले तिर्खा मेटाएर धर्म कमाएको पँधेरा । अहिलेको जस्तो टोल टोलमै धारा नहुँदा उबेलामा चन्डीगाउँदेखि गैरीगाउँसम्मका पधेर्नीले हुल बाँधेर पानी भने ठाउँ थियो, काउरे पँधेरा ।

दशैंमा हालिने रोटेपिङले काउरे पँधेराको रौनक अरू बढादिन्थ्यो । यति प्यारो ठाउँ हाम्रा लोककविहरूको मनमस्तिष्कबाट ओझेल कुरै थिएन । काउरे पँधेरामा रहेको दोकानलाई विम्ब बनाएर कुनै समयमा  यस्तो गीत गुञ्जिएको थियो  : ‘काउरे दोकान बन, यो माया नबोल्दा रुन्छ मेरो मन’ ।

अल्लोगाउँ पल्लोगाउँबीच आवतजावत हाम्रो पुस्तैनी परम्परा हो । एक गाउँ र अर्को गाउँको चेलीबेटी-माइतीको आउजाउले माया–ममताको पुल खडा हुन्थ्यो । जात्रा, नाचघाँटुको जमघटमा आउँदा जाँदा बाटो छेकिन्थ्यो । पाहुना बनाएर राखिन्थ्यो । मीठोपीठो जे हुन्छ, पकाएर प्रेमपूर्वक खुवाइन्थ्यो ।

माया–ममताको यस्तै नातासम्बन्धमा जेलिएर पुरानकोटका चेलीबेटीहरूले तुर्लुङकोटका माइतीको सम्झनामा गीत रचेका रहेछन् : ‘तुर्लुङकोटको अमरे-हरि, हुन्न भेट ठूल्खोला नतरी’ । ठूल्खोला भन्ने ठाउँ कुवापानी र फोस्रेबीच रहेको सानो खोला हो ।  दुई पंक्तिको गीतले नै धेरै कुरा भनिसक्यो । अरु धेरै कुरा किन भन्नु पर्‍यो र ?

यता, तुर्लुङकोटकाका चेलबेटीहरू पनि के कम ! पुरानकोटका माइतीको सम्झनामा एउटा गीत रचिहालेछन् : ‘तिँदु पाक्यो वनैको लाखुलाई, ज्यादी माया पुरानकोट ठागुलाई’ ।

कुनै समयमा गाउँपिच्छेका चेलीबेटी-माइतीका गीत अस्तित्वमा आएका थिए ।छिमेकी गाउँ र तुर्लुङकोट र भाँगुका चेलीबेटी-माइतीको रस्तीबस्ती राम्रै छ । यस्तैमा भाँगुका माइतीलाई लक्षित गरेर तुर्लुङकोटका चेलीबेटीहरूले  यस्तो गीत जोरेका रहेछन् : ‘भाँगु गाउँको ख्यालसाइ र ठूले, लाउँछु माया भन्दैमा गइभुले’ ।

एकैछिन च्यानपाटा बजारतिर लागौँ । मैले कसैको मुखबाट एउटा गीत सुनेको थिएँ : ‘भूँडी ठूलो धुल्पुरे माइलाको, बोली मीठो ढुङ्गाना साइलाको’ । यो गीत धेरैका लागि बिरानो बनिसक्यो । अहिले आएर  त सन्दर्भविहीन पनि बनिसक्यो । तर अलिकतिमात्र अतीततिर फर्कने हो भने यसबाट तत्कालीन च्यानपाटा बजारको एउटा मीठो सम्झना आँखासामु आउँछ ।

धुल्पुरे माहिला काभ्रेको धुलिखेलबाट दुराडाँडाको च्यानपाटा बजारमा व्यापार गर्न आएका व्यक्ति हुन् । उनी व्यापारमा निकै सफल भए । दीर्घराज श्रेष्ठ औपचारिक नाम भएका धुल्पुरे माहिलाको ज्यान जति बलिष्ट थियो, उनको इज्जत र प्रतिष्ठा पनि उति नै उच्च थियो । उनले २०७१ सालमै संसारसितको नाता तोडेर परलोक पुगिसकेका छन् ।

च्यानपाटा बजारमा सधैँजसो भेटिने ढुङ्गाना साइला (हेम ढुङगाना) पनि अहिले त्यहाँ भेटिँदैनन् । उनी २०४४ सालतिरै नवलपरासी झरेर मधेशको तातो हावा खाइरहेका छन् । समय निष्ठुर छ । उसले हिजोको च्यानपाटा बजारको रूपरङ्ग अर्के बनाइदिएको छ । समयले धुल्पुरे माइला र ढुङ्गाना साइलालाई त्यहाँबाट तितरबितर बनाइदियो । धुल्पुरे माइला र ढुङ्गाना साइला च्यानपाटामा नभेटिए पनि यो गीतले कम्तीमा त्यतिबेलाको च्यानपाटा बजारको झझल्को भने दिइरहेको छ ।

केउरानी । तरेली परेको मनमोहक खेत । बर्खामा धान रोप्ने, हिउँदोमा गाइवस्तु चराउने ठाउँ । गोठालो जाँदा साथीसंगीसँग खेल्ने, दौडिने, उफ्रिने-पाफ्रिने ठाउँ । कुनै समयमा यो एउटा जिउँदो जाग्दो ठाउँ थियो ।  यो ठाउँसँग धेरैको सम्झना जोडिएको छ । केउरानीबारे एकताक यस्तो गीत प्रचलित थियो : 'केउरानीमा जो हिँडे पनि, लाग्छ झल्को माया हो भनी' ।

मकैस्वाँराका गैरीसरे दाइ हामीबीच छैनन् । तर उनका खाँतिर बनेको गीत कतिपयको मनमस्तिष्कबाट अझै हराएको छैन : ‘गैरीसरे दाइ, सम्झना गरेर नबिर्सनू है’ । यो गीत कसरी बन्यो, यसको आफ्नै कथा होला । यसले कम्तीमा गैरीसरे दाइको सम्झना र त्यस समयको पदचापलाई मेटिन दिएको छैन । धन्य छ, लोकगीतका आशुकविहरू ।

सबैलाई जगजाहेर भएकै कुरा हो, जिन्दगी हाँसोखुसी, सुख–दुःख र मिलन–बिछोडको संग्रह हो । यसैको जगमा हाम्रो जिन्दगी अडिएको छ । सुख र दुःखलाई जोख्ने कुनै तुलो हुन्थ्यो भने दुःख र पीरले नै पल्लाभारी बनाउने थियो होला  । पीरले जीवनभर छोड्दैन । यही वास्तविकतालाई  चित्रण गर्ने गीत गाउँमा सुनेको थिएँ : ‘तुर्लुङ भीरबारी, लाएको मायाले गयो पीर पारी’ ।

यहाँ प्रस्तुत गरिएका सबैजसो गीत थोरैमा पनि ३० वर्ष पुराना छन् ।  यी गीतमा हाम्रा लोकजिन्दगानीको कहानी लुकेका छन्, इतिहास छिपेको छन् । अब स्थानीय पात्र र ठाउँको वर्णन भएको ती स्वफूर्त गीत सितिमिति भेटिँदैन । धेरैको  स्मृतिपटलबाट यी लोकभाका बिलाइसकेका छन् ।  यस्ता आनगिन्ती गीत समयको गर्भमा हराइसके ।

सम्झनाको किरेमिरे छायाँमा यी गीत यदकदा झुल्किन आइपुग्छन् । यी गीत सुन्दा पुराना सम्झनाका बाढी उर्लिएर आउँछन्  । फेरि पनि पुरानै दुनियाँमा पुगेको अनुभूति हुन्छ । मन आधा सञ्चो, आधा बिसञ्चो हुन पुग्छ । तर पनि मनले यस्तै गीत सुन्न मन पराउँछ । यी प्रसंग सम्झँदा मनमा अलिकति भए पनि शान्ति मिल्छ ।

त्यसै भनिएको होइन रहेछ, ‘आगोले पोलेको घाउ आगोमै सेकाउँदा छिटो निको हुन्छ’ ।

Queen of folk melody

-Yam Bahadur Dura

Over four decades ago, a girl was born and raised in a rural area of Duradana, Lamjung. Her birthplace Duradanda, Lamjung, is a fertile land of folk-music. She grew up with folk songs in social gatherings such as marriage, festivals, jastras. Cultural rituals of the place were often marked with the melodious folk songs. Parma, a tradition of labor exchange among the villagers, was one of main sites where folk songs filled the air.  That girl was part of this environment, and entered the mainstream culture without knowing much what she was doing. Her childhood was heavily pollinated with different genres of folk songs. Eventually, she happened to find herself as someone to reckon in the field of folk songs.

Graphics: The Rising Nepal

This anecdote is of Bima Kurmari Dura, a note folk singer. She never had a chance to go to school. Neither did take any music or vocal classes.  However, she had a golden opportunity of entering into an informal university of folk-music, socio-cultural environment of her time. She witnessed a lot musical performances in the vast socio-cultural landscape of her locality. She also saw live and lively musical performances by her senior brothers and sisters in different gatherings in and around her birthplace. In a way, there was nothing surrounding her but folk songs.

Bima, naturally, got her attracted to folk songs, and started going with melodies. In the beginning, it was just village a ritual. The socio-cultural milieu of her locality made her sing folk songs along with her contemporaries, which unknowingly paved the way for her future career.

Slowly, she seemed to more than her colleagues were doing. She was spotted as a-would be singer, and she started joining different local musical events. Her aim grew bigger and started moving ahead towards a new direction.  She came out the winner the nation-wide folk song competition organized by Radio Nepal in 2047 VS, and she came first. This musical event shaped her identity as a folk singer among the wider circle of folk song lovers, and it boosted her morale as well.

Now in her 40s, Bima Kurmari Dura has shown her genius and gained a certain height in her career. The wall of her meeting room at her home looks like a confluence of appreciation letters from different organizations. Wordings of these letters are attractive and meaningful, which depict that what kind of space she has occupied in the hearts of thousands of folk-music lovers.

The days, she gets invitations from different groups in and outside of the country. Her presence makes every function special. Tens of thousands of people flock to see her from the close distance and to witness her musical performances. She has made hundreds of performances attracting thousand of audiences and plunging them into a sentimental world. She has given stage performances in Hong Kong, Korea, India, the UK, many other countries.

She reputation grew for two major reasons – velvet voice, and sentimental songs. Her music video Chino remained overwhelmingly among folk song lovers. 'Lamjung Turlungkot…' is one of the most popular songs in the menu of that music video. This song tells a story of a village girl who becomes nostalgic about her birthplace once she leaves her family home and birthplace and steps out far away to get married with a life-partner as a social custom. Her voice and context of the song bring rain of tears to the eyes of audiences, especially females.

Bima Kumari Dura claims that she has given her voice to some six thousand songs, and produced more than 24 albums. One of her the well-received audio albums is Chhutyo Mayajal, that literally means break-up. This album tells the story of her own life. She had love marriage that did not last long after having a daughter, who is in the USA to pursue higher education.

A celebrity now, Bima has caveat for journalists: do not misinform, misquote, and misquoted and misinterpret her, because, she says, that bothers her a lot.

[Courtesy: The Rising Nepal, Friday Supplement, October 26, 2018]

मिथ्या समाचारको प्रभाव

—यमबहादुर दुरा

मानिस सूचनाजीवी प्राणी हो । ऊ हरपल नयाँ नयाँ सूचनासँग अद्यावधिक हुन चाहन्छ । आफ्ना बौद्धिक र भावनात्मक आवश्यकता पूरा गर्न उसलाई सूचना आवश्यक पर्छ । ताजा र सान्दर्भिक समाचारले सचेत व्यक्तिको सूचनाको भोक शान्त गर्न सहयोग गर्छ । ताजा जानकारी र समाचारले मानिसलाई गतिवान् र सबल बन्न सघाउँछ ।

हामी डिजिटल युगमा छौंँ । डिजिटल युगमा सूचना र समाचारको प्रवाहको गति अपरिमित छ । सूचनाको तीव्रतर प्रवाहलाई बुझाउन तत्कालीन अमेरिकी उपराष्ट्रपति एल गोरले ‘इन्फमेसन सुपरहाइवे’ शब्दावली प्रयोग गरेको धेरै भइसक्यो । जगजाहेर नै छ,  डिजिटल सञ्चारले दुनियाँमा जादूमय परिवर्तन ल्याएको छ ।
एकतिर डिजिटल युगले ताजा र सान्दर्भिक समाचार (सूचना) मार्फत दुनियाँलाई हिजोको भन्दा बढी सुसूचित र शक्तिशाली बनाएको छ भने अर्कोतिर मिथ्या सूचना प्रवाह गरेर दिग्भ्रमित बनाउने काम पनि सँगसँगै गरेको छ । अहिले यसबारे सचेत हुनुपर्ने बेला आइसकेको छ किनभने  ‘इन्फमेसन सुपरहाइवे’ मार्फत मिथ्या समाचार (फेक न्युज) प्रवाह हुन थालिसकेको छ ।

ग्राफिक्स: गुगल

वर्तमानमा (फेक न्युज) को जगजगी छ । यद्यपि, मिथ्या समाचार कुनै नयाँ विषय होइन । समाचार युगको लामो कालखण्डमा कुनै न कुनै रूपमा मिथ्या समाचारले स्थान पाउँदै आएको छ । इन्टरनेटले यसलाई मलजल गरेको छ । त्यसमा पनि इन्फमेसन सुपरहाइवे र सोसल मिडियाको समागमले रक्तबीजकै काम गरेको छ । हालका दिनमा मिथ्या समाचार चुनौतीको विषय बनिसकेको छ ।

सन् २०१६ मा सम्पन्न अमेरिकी राष्ट्रपतीय चुनावदेखि मिथ्या समाचारले बढी चर्चा नै बटुलेको छ । ‘कलिन्स शब्दकोश’ ले ‘फेक न्युज’ लाई सन् २०१७ को चर्चित शब्दावली मानेको तथ्यले यसको सघनतालाई पुष्टि गर्छ । अमेरिकी राष्ट्रपतीय चुनावका बेलामा पोप फ्रान्सिसले डोनाल्ड ट्रम्पलाई समर्थन गरेको, ट्रम्पका प्रतिद्वन्द्वी हिलारी क्लिन्टनले विद्रोही संस्था आइएसआइलाई हतियार बेचेको जस्ता झूटा समाचार भाइरल भएका थिए । त्यतिबेला यस्ता समाचारले ‘द वासिङ्टन पोष्ट’, ‘द न्युयोर्क टाइम्स’ जस्ता विश्वसनीय समाचारपत्रले भन्दा बढी पाठक पाएको चर्चा चलेको थियो ।

त्यस समयमा म्यासेडोनियामा सञ्चालित फेक वेबसाइटबाट यस्ता मिथ्या समाचार प्रवाह भएकोबारे बेलायती समाचारपत्र ‘द गार्जियन’ ले विस्तृत विवरण नै छापेको थियो । अमेरिकाको मूलधारका सञ्चार माध्यमले हिलारी क्लिन्टनलाई समर्थन गरिरहेका बेलामा डोनाल्ड ट्रम्पले आश्चर्यजनक किसिमले चुनाव जितेपछि मिथ्या समाचार दिने वेबसाइटप्रति अध्येताहरूको ध्यान खिचिएको थियो ।

ग्राफिक्स: गुगल

अमेरिकी राष्ट्रपतीय चुनावताक परीक्षणको रूपमा सञ्चालित यस्ता वेबसाइटले अकल्पनीय रूपमा विज्ञापन र आर्थिक सहयोग पाएपछि म्यासेडोनियामा फेक वेबसाइटले उद्योगको रूप धारण गरेको थियो । त्यस समयमा म्यासेडोनियामा सञ्चालित सयौं फेक वेबसाइटको आर्थिक स्रोतबारे धेरै तथ्य अझै पनि खुल्न सकेको छैन ।

नेपालमा पनि मिथ्या समाचारका अनेकन प्रसंगहरू छन् । केही समय अघि फोब्स् म्याजिनले नेपालका १० जना धनाढ्य व्यक्तिहरूको सूची प्रकाशन गरेको समाचार अनलाइनमा आयो । त्यसपछि त्यही समाचार अरू अनलाइनमा भाइरल भएर आउन थाल्यो । हुँदा हँदा केही अखबारमा पनि त्यो समाचार आयो । वास्तवमा त्यो समाचार झूटो थियो । फोब्स् म्याजिनले विश्वका अर्बपतिहरूका मात्र सूची प्रकाशन गर्छ । त्यसमा नेपालबाट पर्ने विनोद चौधरीमात्र हुन् ।

२०७४ सालमा सम्पन्न स्थानीय तह र प्रतिनिधिसभा सदस्य निर्वाचनमा विरोधी उम्मेदवारविरुद्ध सोसल मिडियामार्फत तथ्यहीन समाचार प्रवाह गरिएका धेरै घटना सार्वजनिक भएका थिए । लगभग दुई वर्ष अघि विद्रोही नेता नेत्रविक्रम चन्दले आफ्ना छोरालाई ५० लाखको मोटरसाइकल किनिदिएको समाचार एउटा वेबसाइटले प्रकाशन गरेको थियो । त्यसलाई सोसल मिडियामा सेयर गरिए, निकै भाइरल भयो, उनीप्रति आक्रोश पोखिए । वास्तवमा त्यो समाचार झूटो थियो भन्ने तथ्य विभिन्न स्रोतबाट पुष्टि भइसकेको छ ।

२०७२ को भूकम्पपछि थुप्रै मिथ्या समाचारले ठाउँ पाए । त्यतिबेला अर्को ठूलो भूकम्प आउँदैछ भन्ने हल्ला समाचारका रूपमा सोसल मिडियामा भइरल भए । भूकम्प आउने तिथिमिति पनि तोकिए । सर्वसाधारण नागरिकले त्यसलाई विश्वास गरिरहे, आतङ्कित भइरहे र उल्लू बनिरहे ।

नेपालको भूकम्पबारे प्रवाह भएको मिथ्या समाचारबारे बीबीसीको वेबसाइटमा एउटा रोचक सामग्री भेटिन्छ । भूकम्पका कारण काठमाडौंस्थित एक होटलको स्विमिङ पुलमा भयानक किसिमले पानी छचल्एिको भनेर गलत दृश्य बीबीसीलगायत अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चार माध्यमले प्रसारण गरेको थियो । यसबारे बीबीसीले आफ्नो वेबसाइटमा स्वीकारोक्ति दिइसकेको छ । खासमा यो दृश्य सन् २०१० को अप्रिलमा मेक्सिकोमा आएको भूकम्पको दृश्य थियो । त्यही समयमा इजिष्ट ढलेको बिल्डिङको दृश्यलाई नेपालको भूकम्प भनेर देखाउने काम पनि भएको थियो ।

नेपालमा आएको भूकम्पबारे रिपोर्टिङ गर्न आएका भारतीय सञ्चार माध्यमले पनि मिथ्या समाचार प्रवाह गर्ने कार्यमा कुख्याति कमाए । त्यस समयमा भारतीय सञ्चार नेपालमा काफी अलोकप्रिय भएका थिए । त्यस पछाडि विभिन्न कारणमध्ये एक थियो, नेपालबारे मिथ्या समाचार दिनु । एउटा भारतीय टेलिभिजन च्यानलले दुईजना साना साना बालबालिकाको तस्बिर देखाएर उनीहरू भूकम्पबाट अभिभावकविहीन भएको बताएको थियो । तर त्यो तस्बिर नेपालको नभई सन् २००७ मा भियतनाममा खिचिएको खुलेको थियो ।

नेपालका ख्यातिप्राप्त स्नायुरोग विशेषज्ञ उपेन्द्र देवकोटाको २०७५ साल असार ४ गते निधन भयो । तर उनको निधन हुनुभन्दा धेरै दिन अघि नै केही न्युज पोर्टलमा निधनको खबर आइसकेको थियो । उनी ज्यूँदै छँदा कतिपयले कुनै नबुझी फेसबुकमा श्रद्धान्जलि दिएका थिए । यस्तो दुर्भाग्यपूर्ण अवस्था मिथ्या समाचारले पैदा गरेको थियो ।

मिथ्या समाचारले पार्ने प्रभाव धेरै गहिरो छ । मानिस ज्यूँदै छँदा मृत्युको खबर आउँदा सम्बन्धित व्यक्ति र उनका परिवारजनमा पर्ने असर अवर्णनीय छ । मिथ्या समाचारबाट भड्कन सक्ने दंगा–फसादले गर्ने जनधनको क्षति, मानिसको प्रतिष्ठामा लाग्ने दागको कुनै भरपाइ हुन सक्दैन । २०७४ साल जेठ १७ गते छिमेकी मुलुक भारतको झारखण्डमा उत्तेजित भीडले कुटीकुटी सातजनाको ज्यान लिएकोे थियो । यसको कारण थियो, ह्वाट्सएपमा फरवार्ड गरिएको झूटो मेसेज । भीडमा मारिएका व्यक्तिहरूलाई बालबच्चा अपहरण गर्ने गिरोहको रूपमा चित्रण गरिएको थियो ।

मिथ्या समाचार के हो ? यसलाई विभिन्न किसिमले परिभाषित गर्न सकिन्छ । मिडिया अनुसन्धानसम्बन्धी संस्था ‘सेन्टर फर मिडिया रिसर्च, नेपाल’ का अनुसार भूटो वा गलत वा भ्रमपूर्ण रूपमा प्रस्तुत गरिएका आमसञ्चार व इन्टरनेटका सामग्री मिथ्या समाचार (वा सूचना) हुन् । ‘कलिन्स शब्दकोश’ ले ‘समाचारका रूपमा प्रस्तुत गरिएका गलत र अक्सर सनसनीपूर्ण सूचना’ लाई मिथ्या समाचार भनेको छ ।

अमेरिकाबाट सञ्चालित वेबसाइट ‘फष्ट ड्राफ्ट न्युज’ ले सूचनाको विश्वसनीयता परीक्षण गर्ने काम गर्छ । यसका अनुसार मिथ्या समाचार सात प्रकार हुन्छन् : १. कसैको नोक्सान गर्ने उद्देश्य नभएको तर रमाइलोका लागि तयार पारिएका व्यङ्ग्यात्मक विषयवस्तु, २. शीर्षक, दृश्य वा तस्बिरको मूलभावसँग मेल नखाने सामग्री, ३. अर्थको अनर्थ हुने गरी तयार पारिएका भ्रामक सामग्री, ४. जानकारी यथार्थ भए पनि त्यसलाई गलत सन्दर्भमा प्रयोग गरिएका सामग्री, ५. कुनै विश्वसनीय व्यक्तिको नाम अघि सारेर प्रस्तुत गरिएका झूटो अभिव्यक्ति, ६.कुनै तथ्य वा तस्बिरलाई तोडमोड गरेर तयार पारिएका सामग्री, र ७. अरूलाई दिग्भ्रमित तुल्याउन तयार पारिएका सत प्रतिशत झूटो सामग्री ।

मिथ्या समाचार चिन्नका लागि हामीसँग ‘स्वस्थ्य आशंका’ को भाव हुनु आवश्यक छ । हरेक व्यक्तिसँग समाचारप्रति आलोचनात्मक दृष्टिकोण पनि हुनुपर्छ । समाचारमा सनसनीखेज प्रसंग तथा आश्चर्यजनक वा अस्वाभाविक शीर्षक राखिएको छ भने त्यसप्रति बढी ‘स्वस्थ्य आशंका’ गर्नुपर्ने हुन्छ । यस्ता समाचारलाई सोसल मिडियामा सेयर गर्नुअघि समाचारको सत्यता र यसले पार्न सक्ने प्रभावबारे सोच्न आवश्यक छ ।

मिथ्या समाचार प्रवाह गर्ने फेक वेबसाइट मूलतः पैसा कमाउने अभिप्रायले सञ्चालित हुन्छन् । उनीहरू भड्किलो शीर्षक वा तस्बिर दिएर पाठकलाई आकर्षित गर्न चाहन्छन् । कतिपय अवस्थामा उनीहरू पाठकलाई ‘सेन्टिमेन्टल ब्ल्याकमेलिङ’ (मनोवैज्ञानिक व्यापार) गर्न पनि पछि पर्दैनन् । कतिले मूलधारका चर्चित सञ्चार माध्यमका वेबसाइटसँग मिल्ने गरी वेबसाइटका नाम राखेका हुन्छन् । वेबसाइटको नामबारे आलोचनात्मक दृष्टिकोण नराख्दा पाठक सोझै जालमा पर्छन् ।

नेपालमा तथ्य—परीक्षण गर्ने गतिलो परिपाटी नहुँदा सर्वसाधारणमात्र नभई कहलिएका सञ्चार माध्यमहरू पनि मिथ्या सञ्चारको माकुरी जालमा परेको देखिन्छ । अर्कोतिर हामीकहाँ स्रोत–साधनको पनि अभाव छ । नेपालका ग्रामीण भेगमा धेरै एफएम रेडियोहरूले संवाददाता राख्न नसक्दा अनलाइनको समाचारमा पर्छन् । कुनै कारणवश अनलाइनमा गलत समाचार पोष्ट भएमा रेडियोमार्फत जन–जनसम्म मिथ्या समाचार फैलिने खतरा छ ।

‘इन्फमेसन सुपरहाइवे’ ले दुनियाँलाई जीवनदायिनी गुण लगाए पनि यसले फैलाउन सक्ने भ्रामक समाचारबारे पनि सोच्नु उत्तिकै आवश्यक भइसकेको छ ।

[साभार: गोरखापत्र (२०७५ साल कात्तिक ८ गते)]

सस्तिएको मान पदवी

-यमबहादुर दुरा

व्यवस्था बदलियो तर शासकको संस्कार बदलिएन । पञ्चायतकालीन शैलीमा वितरण गरिएका विभूषण पाउनेहरूको लर्कोले यस्तै अनुभूत गर्न बाध्य तुल्याउँछ । पञ्चायतकालमा दलविहीन पञ्चायती व्यवस्थाका पृष्ठपोषक, रानी र राजका भाइ-छोरालाई निर्लज्ज किसिमले विभूषण दिइन्थ्यो । त्यो अर्कै युग थियो । तर देश लोकतान्त्रिक युगमा प्रवेश गरिसक्दा समेत पुरानै परिपाटी कायम हुनुलाई भने कुनै पनि अर्थमा जायज मान्न सकिन्न ।

राज्यले दिने विभूषण न चानचुने हुन्छ, न त चानचुने योगदान दिने व्यक्तिलाई नै दिइन्छ । जो पायो उही विभूषणको भागिदार बन्न सक्दैन, बन्नु पनि हुँदैन । ‘विभूषण ऐन, २०२६४’ ले नेपाल सरकारले राष्ट्रिय जीवनमा राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, अन्वेषणात्मकलगायतका क्षेत्रमा विशिष्ट योगदान पुर्‍याउने नेपाली नागरिकलाई विभूषण प्रदान गर्न सकिनेछ भन्ने उल्लिखित छ ।

ऐनमा प्रयोग भएको ‘विशिष्ट योगदान’ शब्दावलीले विभूषण पाउने व्यक्तिको योगदान चानचुने हुनुहुँदैन, उच्चस्तरको हुनुपर्छ भन्ने स्पष्ट पार्छ । तर विभूषण पाउनेको सूचीमा रहेका कतिपय व्यक्तिको योगदान र पृष्ठभूमि त्यस्तो देखिन्न । देशका लागि ‘विशिष्ट योगदान’ दिनेले भन्दा पनि पहुँचवाला नेताको अघिपछि भएर रिझाउन सक्नेले विभूषण पाएको जनगुनासो अखबार र सोसल मिडियामा छताछुल्ल छन् ।

सरकारले लोकतन्त्रको मर्मविपरीत मान पदवी वितरण गरेकोमा असहमति जनाउँदै राजनीतिक विश्लेषक झलक सुवेदी लेख्छन्, 'सरकारले गणतन्त्र दिवसका दिन वितरण गरेका केही उच्च मान पदवी पाउने गणतन्त्र, संघीयता र धर्म निरपेक्षताप्रति विमति राख्ने पञ्चायती विचारका पक्षपोषकको नाम देख्दा यो सरकार वैचारिक धरातल ठम्याउन मुस्किल पर्छ' (नयाँ पत्रिका, असोज ११, २०७५, पृ.४) ।

विभूषण पाउने व्यक्तिको नाम सुन्दा श्रद्धाले शिर निहुरिने किसिमको हुनुपर्छ । यो सामान्य सामाजिक मनोविज्ञान हो । तर यसविपरीत कुकृत्यमा चुर्लुम्म डुबेका कतिपय व्यक्तिले समेत विभूषण पाएका कयौं दृष्टान्त छन् । विभूषण पाउनेको सूचीमा त्यस्ता व्यक्तिको नाम पनि परेको छ, जसको कुकृत्य सञ्चार माध्यममा सार्वजनिक भइरहेका छन् । राज्यले ‘चोरलाई चौतारो’ दिएको तथ्य ‘खुला रहस्य’ नै बनिसकेको छ । यसबाट लोकतन्त्रको उपहास भइरहेको छ ।

अझ रमाइलो पक्ष त के छ भने उपयुक्त पात्र नभेटिएकाले ‘राष्ट्रगौरव पदक’ बाट यस वर्ष कसैलाई पनि सम्मान नगरिने खबर आयो । यसले देशका स्वाभिमानी नागरिकलाई हदैसम्म अपमान गरेको छ । ‘लो प्रोफाइल’ मा बसेर लोकहितैषी काम गर्ने स्वाभिमानी र कर्तव्यपरायण नागरिक पनि यो देशमा छन् । यो कुराको हेक्का राज्यलाई हुनुपर्ने हो । देशको सेवामा जुटेका त्यस्ता नागरिकलाई देख्न राज्यले तेस्रो आँखा प्रयोग गर्नुपर्छ, शासकीय विवेक प्रयोग गर्नुपर्छ । दूरदराज बसेका र मिडियामा नआएका त्यस्ता राष्ट्रसेवक सजिलै सतहमा देखा पर्दैनन् ।

आत्मस्वाभिमानको भएको कुनै पनि व्यक्तिले ‘मलाई विभूषण देऊ’ भन्न जाँदैन, न त कुनै नेता सामु झुकेर सिफारिसका लागि अनुनय–विनय नै गर्छ । त्यस्ता व्यक्तिलाई विभूषण दिइहाले पनि सजिलै ग्रहण गरिहाल्छ भन्ने पनि छैन । विभूषण पाउनलायक दुर्लभ प्रकृतिका कर्तव्यपरायण व्यक्ति पहिचान गर्ने र त्यस्ता व्यक्तिको अभिलेख राख्ने काम राज्यको हो । यसका लागि राज्यको संयन्त्र पूर्ण विवेकका साथ परिचालित हुनुपर्छ ।

दुर्भाग्यवश, राज्य यस्तो काममा विवेकपूर्ण ढङ्गले जुटेको पाइएन । आसेपासे र नजिकका हितैषीहरूको गणेशवृत्तमै राज्य-संयन्त्र रमाएको देखियो । वस्तुगत आधार र कारणबिनै आफ्ना गुटका व्यक्तिहरूलाई आभूषण दिने रोगले राष्ट्रिय स्वाभिमानलाई निल्दैछ ।

यसबाट पहुँचवाला नेताका बफादार कार्यकर्ता सम्मानित हुने र असल, योग्य र कर्तव्यपरायण व्यक्तिहरू घेराबाहिर पर्ने अवस्था पैदा भइरहेको छ । विभूषण पाउने कतिपयले आफ्नो कुनचाहिँ योगदानका लागि राज्यले सम्मान गरेको हो, त्यसबारे आफैं अनभिज्ञ हुने अवस्था छ । यसबाट राज्यको विवेकहीन र अराजक चरित्र चहकिलो बन्दै गएको छ ।

विभूषणकोको विकृत तस्बिर कोर्नमा राजनीतिक वृत्तको मात्र होइन, कर्मचारी वृत्तको पनि भयानक ठूलो हात छ । विगतमा कर्मचारीतन्त्रको माथिल्लो सोपानमा रहेका विशिष्ट व्यक्तिहरूले आफू स्वयं र आफ्ना नातागोतालाई सम्मान दिलाएका विवरण सप्रमाण आमसञ्चार माध्यममा आएका थिए । यसपटक पनि त्यही प्रवृत्ति दोहोरियो । यहाँनेर, त्यस्ता व्यक्तिको कार्य-व्यवहारप्रति गम्भीर किसिमको नैतिक र कानुनी प्रश्न उठ्छ । तर आफ्नो दुनो सोझ्याउनतिर लागेकाहरूको हुल ठूलो भएको बेलामा यस्ता इमान-जमानको कुरामा कसको ध्यान जाने ?

विभूषण पाउनेमा उच्च तहका कर्मचारीहरूको संख्या बढी देखिन्छ । पदीय हैसियतले उनीहरू आफ्नै हात जगन्नाथ गर्न समक्ष छन् । त्यही कर्मचारी वृत्तमा पनि तल्ला तहका कर्मचारी विभूषण पाउनबाट बञ्चित भएको अवस्था छ । सधैँभरि तल्ला तहका कर्मचारीको कामबाट प्रगति विवरण देखाउने उच्च तहका कर्मचारीहरू तल्ला तहका सहकर्मीलाई विभूषणको सिफारिस गर्न सानो मन गर्ने प्रवृत्ति छ । सिफारिस गरिहाले पनि आफ्नालाई मात्र गर्ने प्रवृत्ति कायमै छ । लोकतान्त्रिक परिपाटीमा पनि आफूभन्दा सानालाई सम्मान गर्ने परिपाटी हामीकहाँ बस्नै सकेन ।

अर्को कुरा, नागरिकले तिरेको तिरोबाट तलब खाने राष्ट्रसेवकले आफ्नो कामका लागि विभूषण पाउनुपर्छ भन्ने मनस्थिति लिएर बस्नु सधैँभरि जायज हुँदैन । यहाँनेर, तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी (सन् १९१७ - १९८४) का नजिकका सहयोगी मानिने पी एन हक्सर (सन् १९१३ - १९९८) को किस्सा सान्दर्भिक हुन आउँछ । इन्दिरा गान्धीको प्रधानमन्त्रीत्वको एक कालखण्डमा पी एन हक्सर प्रमुख सचिव (सन् १९७१ - १९७३) थिए ।

हक्सर आफ्नो कार्यकाल सकिएर सेवाबाट बाहिरने घडीमा इन्दिरा गान्धीले उनलाई भारतीय उच्च आभूषण ‘पदम विभूषण’ दिने मनाशय व्यक्ति गरिन् । हक्सरले त्यसको तत्कालै प्रतिवाद गरे । काम गर्नु आफ्नो जिम्मेवारी भएको, राज्यकोषबाट तलब खाएर काम गर्दा आफूलाई कुनै मानपद्वी आवश्यक नपर्ने र मानपद्वी दिएमा आफूलाई नितान्त असहज हुने उनले जवाफ दिएको प्रसंग भारतीय पत्रकार सौरभ द्विवेदी कोट्याएका छन् । कतिलाई यो किस्सा अति आदर्शवादी लाग्नसक्छ तर निष्ठावान् र नीतिपरायण व्यक्तिहरूका लागि यो नै गतिलो मार्गदर्शक सिद्धान्त बन्नसक्छ ।

राज्यले नागरिकलाई विभूषण दिनुको उद्देश्य हो, देशमा असल चरित्र निर्माणमा सघाउनु  । विडम्बनावश, विभूषण नै विकृतिको मुहान बन्न पुगेको छ । यही प्रसंगमा भूगोलविद डा. हर्क गुरुङ  (वि.सं. १९९५ - २०६३) को किस्सा पनि उत्तिकै ज्वलन्त छ । डा. गुरुङ विभूषणका विपक्षमा थिए । देशमा विभूषण पाउनेहरूको सूची हेर्ने हो भने नेपाल रामराज्य बनिसक्थ्यो भनेर उनले टिप्पणी गरेको प्रसंग बौद्धिक वृत्तमा चर्चित छ । डा. गुरुङ स्वयं विडम्बनाको शिकार भए । लोकतन्त्रको आगमनपछि उनलाई २०६९ सालमा ‘महाउज्जल राष्ट्रद्वीप’ मरणोपरान्त प्रदान गरियो ।

लोकधन खर्चेर दिइने विभूषणलाई व्यवस्थित र मर्यादित बनाउनै पर्छ । विभूषणका लागि नाजायज सिफारिसलाई दुरुत्साहन गरिनुपर्छ ।समाजमा उदाहरणीय काम गर्ने व्यक्तिहरूलाई खोजीखोजी विभूषण दिइनुपर्छ । यस्ता व्यक्ति राज्य-संयन्त्रको राडारमा नदेखिन सक्छन् । राज्यले देशका उदाहरणीय योगदान दिने व्यक्ति खोज्न शासकीय न्याय र विवेक प्रयोग गर्न सक्नुपर्छ । जो पायो उहीलाई विभूषण दिएर लोकधनको दुरुपयोग गर्ने र राष्ट्रिय लज्जा बढाउने काम तत्काल बन्द गर्नुपर्छ ।

अब राष्ट्रिय विभूषणको इज्जत बचाउनुपर्ने बेला आएको छ ।

न्यायालयबारे बहस

—यमबहादुर दुरा

यतिबेला देशको न्यायालय चर्चाको शिखरमा छ । सर्वोच्च अदालतका न्यायाधीश दीपकराज जोशीसँग जोडिएका प्रकरणले न्यायालयबारे सार्वजनिक बहसलाई निम्तो दिएको छ । यसभन्दा अघि पूर्वप्रधानन्यायाधीश गोपाल पराजुलीको आचरण र कार्यशैलीले पनि लामै वादविवादपूर्ण बहस निम्त्यायो  । यसले न्यायालयबारे नेपथ्यमा हुने संवादलाई चौबाटोमा मञ्चन भएको संवाद जस्तै खुलस्त पारिदिएको छ । नागरिक सचेतनाका लागि यस्ता बहस हितकर छन् ।

ग्राफिक्स: अन्नपूर्ण पोष्ट । 

नागरिकको न्यायिक अधिकारलाई चुस्त—दुरुस्त राख्न न्यायालयबारे सार्वजनिक बहस हुनैपर्ने थियो । बहसको ढोका खुलेको छ । सार्वजनिक वृत्तमा भएको बहसले नागरिकलाई न्यायालयबारे थप सचेत र जानकार तुल्याएको छ । हालका दिनमा विकासित घटनाक्रमले न्यायालयमा थुप्रिएका जटिलता र विकृतिलाई छताछुल्ल पारिदिएको छ । यस्ता बहसले नागरिकको न्याय सम्पादन हुने ठाउँ कति विकृतिग्रस्त छ भन्ने तथ्य बाहिर आएको छ । सार्वजनिक बहसबाट यस्ता अरू थप तथ्य बाहिर आउनुपर्छ ।

आजभन्दा ११ वर्षअघि सन् २००७ मा सदाचारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय निकाय ‘ट्रान्स्पेरेन्सी इन्टरनेसनल’ ले सार्वजनिक गरेको ‘ग्लोबल करप्सन रिपोर्ट’ नेपालमा न्यायालय सबैभन्दा भ्रष्ट निकाय हो भनेर उद्घोष गरिसकेको थियो । अहिले न्यायाधीशका आचरणगत पक्ष, तिनका शैक्षिक योग्यता, जनसाधारणको अहित हुने गरी गरिएका विवादास्पद पैmसला आदिका तमाम फेहरिस्त एकपछि अर्को गरी बाहिर आइरहेका छन् । यी त्यस्ता भयानक दृष्टान्त हुन्, जसले न्यायपालिकामा विकृतिग्रस्त छ भन्नका लागि पर्याप्त आधार दिएका छन् ।

न्यायालय न्यायको मन्दिर भएकाले यसले गरेका फैसला वृहत्तर सामाजिक हितततर्फ परिलक्षित हुनुपर्छ । न्यायालयको फैसला नागरिकले गौरव गर्ने खालका हुनुपर्छ । उच्चतम् नैतिक धरातल भएका विवेकशील न्यायाधीशले मात्र यस्तो मर्यादित फैसला गर्न सक्छन् । न्यायालय आमनागरिकको अनुभूति र अपेक्षाभन्दा पर जान सक्दैन ।

 विगतमा नागरिकको अपेक्षाविपरीत पथभ्रष्टको छवि भएका व्यक्ति वा संस्थका पक्षमा निर्लज्ज किसिमको फैसला भएका छन् । यसबाट न्यायालप्रति जनआक्रोशको ग्राफ बढेको छ । अदालतले नागरिकबाट पाउनुपर्ने सम्मान र आस्था गुमारहेको छ । न्याय सम्पादनका क्रममा न्यायाधीशले नैतिक धरातल गुमाएका दृष्टान्त सप्रमाण सञ्चारमाध्यममा आएका छन् । सचेत समाजले न्यायालयको यस्ता विसंगत पक्षप्रति आँखा चिम्लन मिल्दैन ।

विगतमा न्यायालयबारे हुनुपर्ने जति विचार—विमर्श भएको थिएन ।  २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनको पछिसम्म पनिन्यायालय एकप्रकारको अभेद्य चट्टानजस्तै थियो । नागरिकले न्यायालयको कार्यसम्पादनसम्बन्धी विधि र प्रक्रियाबारे धेरै कुरा थाहा पाएका थिएनन् तर  ‘अदालतको मानहानी’ बारे भने जानकार थिए । विगतमा यसलाई एउटा मनोवैज्ञानिक अस्त्रको रूपमा प्रयोग गरिएको थियो । यसको मूल सन्देश थियो, अदालतबारे टीकाटिप्पणी गर्नुहुँदैन ।

न्यायालयबारे मुख खोल्नै नपाइने हुँदै होइन । कोही पनि कानुनभन्दा माथि छैन । न्यायमूर्ति र न्यायालयबारे आधारहीन टिप्पणी गर्न पाइँदैन तर प्रमाण पुर्‍याएमा टीकाटिप्पणी गर्न पाइन्छ । यो आधारभूत कुरा बुझ्न र बुझाउन पनि धेरै समय लाग्यो । अदालतबारे आवश्यक टीकाटिप्पणी गर्नुपर्छ । यो नागरिकको नैसर्गिक अधिकार हो । यसले न्यायालयको विसंगति र विकृति हटाउन सहयोग गर्छ ।

यो वास्तविकता जन—जनको फराकिलो घेरासम्म पुग्न धेरै समय लाग्यो । सर्वसाधारण नागरिकको त कुरै छाडौं, समाजको सचेत वर्ग भनेर चिनिने पत्रकारिता जगत पनि ‘अदालतको मानहानी’ भन्ने वाक्यांशसँग त्रस्त थियो । आफूसँग कुस्त प्रमाण भए पनि पत्रकारहरू न्यायालयबारे लेख्न डराउँथे । ‘अदालतको मानहानी’ गरेको अभियोगमा विगतमा पत्रकारहरूले जेल सजाय भोगेका दृष्टान्त छन् । अहिले परिस्थितिमा सुधार आएको छ । विगतको तुलनामा न्यायालयको विकृतिबारे धेरै कुरा बाहिर आएका छन् तर पर्याप्त रूपमा आएका छैनन् । न्यायालयबारे अझै पनि धेरै तथ्य बाहिर आउन बाँकी छ ।

न्यायालयका विकृतिबारे श्रृङ्खलाबद्ध रूपमा खोजीनीति गर्ने र तिनलाई जनसमक्ष पस्कन सकिने ठाउँहरू छन् । यसमध्ये न्यायाधीशको नैतिक आचरण एउटा पक्ष हो । सबै पेशा—व्यवसायमा आचार संहिताको पालना गर्नैपर्छ । त्यसमा पनि उच्चतम् आदर्शमा बाँच्नुपर्ने न्यायमूर्तिहरूले आचार संहिताको कति पालना गरेका छन् ? यो एउटा पेचिलो प्रश्न हो ।

‘न्यायाधीश आचार संहिता, २०६५’ को प्रस्तावनाको तेस्रो बुँदामा भनिएको छ, ‘न्याय पद्धतिप्रति जनआस्था र विश्वास अभिवृद्धि गर्न निरन्तर प्रयास गर्दै तथा न्यायपालिकाको प्रतिष्ठालाई उच्च राख्ने सन्दर्भमा व्यक्तिगत तथा सामूहिक रूपमा समेत न्यायाधीशहरूद्वारा न्यायिक पदलाई सार्वजनिक उत्तरदायित्वको पदको रूपमा सम्मान गर्ने परिपाटी विकास गर्दै न्यायाधीशको व्यक्तित्व एवं वैधानिक हितको समेत संरक्षण गर्न’ आचार संहिता जारी गरिएको हो ।

सोही आचार संहिताको दफा ३ (६) मा लेखिएको छ, ‘न्यायिक स्वतन्त्रताको लागि अपरिहार्य रहेको न्यायपालिकाप्रतिको जनआस्था तथा जनविश्वासको अभिवृद्धि गर्न न्यायाधीशले उच्चस्तरको न्यायिक आचरण प्रदर्शन र प्रवद्र्धन गर्नुपर्दछ ।’ यसप्रकार आचार संहिताले न्याय पद्धतिप्रति जनआस्था अभिवृद्धि गर्न र न्यायिक पदलाई सार्वजनिक उत्तरदायित्वको पद बनाउन न्यायाधीशमाथि धेरै गहन जिम्मेवारी सुम्पेको छ । तर व्यवहारमा त्यस्तो पाइँदैन ।

यसको एउटा दृष्टान्तको रूपमा न्यायमूर्ति र राजनीतिक शक्तिको अपवित्र गठबन्धलाई लिन सकिन्छ । यसलाई न्याय सम्पादनको क्षेत्रमा देखिएको भयानक गलत प्रवृत्तिको रूपमा लिन सकिन्छ । विगतमा राजनीतिक भागबण्डाका आधारमा न्यायाधीशहरू नियुक्त गरिएको तथ्य खुल्ला रहस्य नै बन्यो ।

यससँगै, राजनीतिक आशीर्वाद प्राप्तिका लागि न्यायाधीशहरू पार्टी कार्यालयमा शरणागत भए भन्ने समाचारले अखबारका पाना रङ्गिए । यसले न्यायमूर्तिहरूको निष्ठा र सदाचारमाथि गम्भीर प्रश्न उठाएको छ । उच्चतम् आदर्श र निष्पक्षता अपनाउनुपर्ने व्यक्ति पार्टीको खल्तीमा पुगेपछि यसको नतिजा के हुन्छ ? भनिरहनु नपर्ला ।

तत्कालीन कायम मुकायम न्यायाधीश दीपकराज जोशीको संसदीय सुनुवाइमा पनि राजनीतिक गन्ध भेटियो । न्यायाधीशलाई राजनीतिक कित्तामा उभ्याउने भयो । संसदीय सुनुवाइका बेला राजनीतिक आस्थाका आधारमा न्यायाधीशलाई कसैले बोक्ने र कसैले पछार्ने गरेको प्रष्टै देखियो ।

राजनीतिक वृत्तले सुल्टो बाटो पहिल्याएको भए न्यायाधीशको गुण र दोषको आधारमा समर्थन र विरोध गर्नुपथ्र्यो तर त्यसो भएन । न्यायाधीशलाई राजनीतिक आस्थाका आधारमा पृष्ठपोषण वा विरोध गर्ने काम भयो । यसबाट राजनीतिक वृत्त गलत धरातलमा उभिएको प्रष्टै देखिन्थ्यो ।

लोकतन्त्रमा न्यायपालिका, कार्यपालिका र व्यवस्थापिकाबीच शक्ति पृथकीकरण र सन्तुलन अपरिहार्य छ भन्ने चर्चा चलिरहन्छ  । जगजाहेर नै छ, लोकतन्त्रको श्रीवृद्धिका लागि यी तीन निकायबीच शक्ति सन्तुलन हुनु आवश्यक छ ।  तर नेपालको सन्दर्भमा यी निकायको रचनागर्भमै दोष देखिएको छ । परिणमस्वरूप शक्ति सन्तुलन सहज हुन सकेको छैन । राजनीतिक वृत्त नीतिपरायण नभएसम्म शक्ति सन्तुलन सम्भव छैन ।

 राजनीतिक लाभ—हानिका लागि पर्दापछाडिको खेलमा सामेल भइरहेका छन् । परिस्थितिवश पासा अर्कैतिर पल्टिएपछि भाका फेर्ने चलन छँदैछ । न्यायालयमाथि आक्रमण भयो भनी टिप्पणी राजनीतिक वृत्तबाट आएको टिप्पणीलाई यसैको दृष्टान्त मान्न सकिन्छ ।

यतिबेला प्रमुख प्रतिपक्षी दल नेपाली कांग्रेसले न्यायालयको स्वतन्त्रताको पक्षमा बोलिरहेको छ । स्मरणीय छ, उसको इतिहास पनि चोखो छैन । त्यही नेपाली कांग्रेसले न्यायालयबाट स्वार्थपूर्ति नभएपछि तत्कालीन नेकपा माओवादीसँँग मिलेर तत्कालीन प्रधानन्यायाधीश सुशीला कार्कीविरुद्ध २०७४ साल वैशाख १७ गते महाअभियोग प्रस्ताव पेश गर्‍यो ।

यो घटना पुरानो भइसकेको छैन । परिआउँदा कसैले पनि स्वार्थपूर्ति गर्न छाडेका छैनन् । आफू नीतिपरायण नबनेसम्म अरूलाई मात्र दोष दिनुको कुनै तुक छैन । राजनीतिक शक्ति जीत—हारको खेलमा सामेल भएपछि त्यसको नतिजा स्वीकार्नुको विकल्प छैन ।

राजनीतिक शक्तिले न्यायालयमाथि गरेको हस्तक्षेपबारे चर्चा गर्दा न्यायालयमा विद्यमान थप बेथितिबारे चर्चा गर्नैपर्ने हुन्छ । यहाँनेर एउटा दृष्टान्त छ । लामो कार्यकाल पूरा गरेर ‘करिअर’ को अन्तिम बिसौनीतिर प्रस्थान गर्न लागेका न्यायाधीशको शैक्षिक योग्यता विवादको विषय बन्यो । यो लोमहर्षक विषय हो । न्याय सेवामा प्रवेश गर्ने बेलामै यस्तो विषयको छिनोफानो हुनुपर्ने हो । यो प्रकरणले न्यायाधीशको ‘रिक्रुट’ गर्ने संयन्त्रको नियत र कार्यक्षमतामाथि पनि प्रश्न उठ्छ । यसले हाम्रो न्यायालयमा छिदै्रछिद्रा छन् भन्ने पुष्टि गर्छ ।

सतहमा आएका तमाम टीकाटिप्पणीले न्यायालयको न्याय सम्पादनसम्बन्धी हैसियत र विधिमाथि आशंका निम्त्याएको छ । न्यायिक दृष्टिले नागरिकको आड—भरोसाको सर्वोच्च शिखर बन्नुपर्ने न्यायालय प्रश्नको घेरामा पर्नु दुःखद पक्ष हो । न्यायालय यस्तो अवस्थामा पुग्नुमा न्यायमूर्ति स्वयम् र राजनीतिक शक्तिको आचरणगत पक्ष नै धेरै हदसम्म जिम्मेवार देखिन्छ । न्यायालयको गुमेको प्रतिष्ठा पुनप्र्राप्तिका लागि यी दुवै पक्ष नीतिपरायण हुनैपर्छ । यिनीहरूमा व्यापक शुद्धीकरण आवश्यक छ । यो नै न्यायालय सुधारको पहिलो सर्त हो ।

[साभार : अन्नपूर्ण पोष्ट । २०७५ साल साउन ३० गते ।]

घरेलु मदिरा निषेधको अर्थराजनीति

-यमबहादुर दुरा

तस्बिर : गुगल ।

प्रहरीले घरेलु मदिरा नष्ट गरेको प्रसङ्ग नेपाली सञ्चारमाध्यममा बरोबर दोहोरिरहने खबर हो । सामाजिक अभियन्ताहरूको उपस्थितिमा प्रहरीले मदिरा भुइँमा पोखेको दृश्य फेसबुकलगायतका सामाजिक सञ्जालमा सगौरव सेयर गरिन्छन् र कमेन्ट सेक्सनमा वाहवाही लुटिन्छन् । उनीहरूलाई लाग्दो हो, आफ्नो सुधारवादी छवि हिमालसरी चुलिँदै गएको छ । आफ्नो जयगान सुनेर देखेर प्रहरी-प्रशासन र सामाजिक अभियन्ताहरू आफैंसँग मगनमस्त हुँदा हुन् । क्या बात ! कसले छुने उनीहरूलाई !?

प्रहरी-प्रशासन र सामाजिक अभियन्ताहरूले वाहवाही लुटिरहँदा मेरो हृदय भने नराम्ररी चिमोटिन्छ । यहाँनेर, मैले अरूको सुधारवादी कामको डाह गरेको अर्थ नलागोस् । मेरो हृदय चिमोटिनुको कारण हो, घरेलु मदिरा नष्ट गरिँदा सर्वसाधारण नागरिकका आर्थिक तथा सांस्कृतिक अधिकारप्रति गरिएको ठाडो बेवास्ता ।

तस्बिर : पिक्साबे ।

 यो लोकतन्त्र हो । सही लोकतन्त्रमा नागरिकका सांस्कृतिक अधिकारको उच्च सम्मान गरिन्छ । तर हाम्रो लोकतन्त्र त्यस्तो अनौठो शासन पद्धति
हुन पुगेको छ, जसले नागरिकका सांस्कृतिक अधिकार एकपछि अर्को गरी खोसिरहेको छ । घरेलु मदिरा नियन्त्रण यसको एउटा भरपर्दो दृष्टान्त हो ।

राज्यका बागडोर सम्हाल्नेहरू साँचो अर्थमा विवेकशील छन् भने तिनले देशको सांस्कृतिक गर्भाशयलाई राम्रोसँग चिन्नुपर्छ । देशका मतवाली समुदायको जीवन पद्धति मदिराबिना ठप्प हुन्छ । वि.सं. १९१० मा जंगबहादुर राणाले जारी गरेको हुकुमी शासनको प्रतीक ‘मुुलुकी ऐन’ ले पनि उनीहरूको सांस्कृतिक अधिकारलाई स्थान दिएको थियो ।

हुन पनि मतुवाली समुदायलाई मदिराले जीवनपर्यन्त पछ्याइरहन्छ । जन्मसँग सम्बन्धित कर्मकाण्डको क्रममा बच्चाको मुखमा मदिराको थोपा चुहाइन्छ । अतिथि सत्कारको क्रममा पाहुना समक्ष घरपालुवा मदिरा टक्र्याइन्छ  । मृत्यु संस्कारमा पनि मदिरा अपरिहार्य छ । मृत व्यक्तिको चिहानमा मदिरा चढाइन्छ । यो उनीहरूको सांस्कृतिक रीत हो ।

विडम्बनावश, सरकारी कानुन घरेलु मदिराप्रति एकदमै असहिष्णु छ । ‘मदिरा ऐन, २०३१’ ले घरेलु मदिरा उत्पादन गर्नेहरूविरुद्ध जासुसी दस्ता खडा गर्ने काम गरेको छ । ऐनको दफा १५ (क) ले घरेलु मदिरा उत्पादन गर्नेहरूबारे सुराकी दिने र सबुत प्रमाण दिनेलाई पुरस्कारको प्रावधान राखेको छ । यो कानुनलाई सांस्कृतिक हिंसाको दरिलो दृष्टान्त मान्न सकिन्छ ।

संस्कृतिलाई कानुन लगाएर घिच्याउन मिल्दैन । हाम्रो देशमा बहुपति प्रथा छ । कतिपय समुदायमा मामाचेली र फुपू चेलीबीच विवाह हुन्छ । मुस्लिम समुदायमा एउटै कुलको चेली बुहारी बन्न सक्छे । देशमा मदिरा नछुने समुदाय पनि छ, पाइला-पाइलामा मदिरा नभइनहुने समुदाय पनि छ । यही हो, हाम्रो सांस्कृतिक विविधता । देशका नीतिनिर्माताहरूले सांस्कृतिक मामिलामा विधिशास्त्रीय न्याय र विवेक प्रयोग गर्न जान्नुपर्छ । संस्कृतिलाई कानुनी चश्माले मात्र हेरियो भने त्यहाँ भयानक अन्याय हुन्छ ।

घरेलु मदिराको अर्को मार्मिक पाटो पनि छ । सरकारी तथ्याङ्कले देशमा गरिबको संख्या घटिरहेको देखाए पनि एकथरी गरिबको अवस्था ज्यूँका त्यूँ छ । उनीहरू कोशौं परबाट पानी ओसार्छन् र दाउराको कुहिरीमण्डल धुवाँमा रग्मगिएर मदिरा उत्पादनकर्ममा जुट्छन् । स्थानीय बजारमा मदिरा बेच्छन् । त्यसबाट आएको दुई चार पैसाले छोराछोरीलाई स्कुल पठाउँछन्, नूनतेल किन्छन् र एकसरो लुगाफाटो व्यवस्था गर्छन् । जसोतसो जिन्दगी चलाउँछन् । तर प्रहरी-प्रशासनको कदमले गरिखाने निमुखा वर्गको पेटमा लात हान्ने काम गरेको छ । गरिबले पसिना बगाएर पनि खान नपाउने ? यो कस्तो लोकतन्त्र हो ?

घरेलु मदिरा नियन्त्रण अभियान धेरै अर्थमा सही जँच्दैन । हो, व्यापारिक प्रयोजनका लागि हानिकारक तत्वहरू राखेर मदिरा उत्पादन गर्ने गरिएको खबर बेलाबखतमा आउने गर्छ । भनिरहनु पर्दैन, यो निन्दनीय धन्दा हो । यसप्रकारको मदिरामा कडा नजर राखिनुपर्छ । यस्ता हानिकारक मदिरा उत्पादकलाई कानुनी कठघरामा ल्याइनुपर्छ । यो निर्विवाद विषय हो । तर बाँकी अवस्थामा घरेलु मदिरामाथि अङ्कुश लगाउनु नितान्त विवेकहीन र अलोकतान्त्रिक कदम हुनजान्छ ।

घरेलु घरेलु मदिरा नियन्त्रण अभियानले निम्त्याउने नकारात्मक असरलाई बुँदागत रूपमा यसरी राख्न सकिन्छ : १. सांस्कृतिक अधिकारमाथि दमन, २. अनौपचारिक स्थानीय अर्थतन्त्रमाथि आक्रमण, ३. वातावरणमैत्री परम्परागत मदिरा उत्पादन प्रविधिलाई दुरुत्साहन, ४. बहुराष्ट्रिय कम्पनीका महङ्गो मदिरालाई खुल्ला निम्ता ।

प्रहरी-प्रशासनले घरेलु मदिरालाई घरेलु हिंसा, अपराध, पारिवारिक विचलन, आर्थिक विश्रृङ्खलताको स्रोत मानेको छ । सैद्धान्तिक रूपमा यसमा असहमति जनाउने ठाउँ छैन । तर, यहीँनेर तर्क-वितर्क गर्ने ठाउँ पनि छ ।  प्रहरी-प्रशासनको व्यवहारबाट प्रश्न उठ्छ, यस्ता नकारात्मक पक्षको स्रोत घरेलु मदिरामात्र हो ? बहुराष्ट्रिय कम्पनी र अन्य स्वदेशी कम्पनीले उत्पादन गरेका मदिराले सबैको हित गरेको छ ? यसबारे प्रहरी-प्रशासन किन मौन छ ? यहाँ किन घरेलु मदिरालाई मात्र तारो बनाएको छ ? देशका सचेत नागरिकले यी प्रश्न नीति-निर्माताहरूलाई सोध्नैपर्ने भएको छ ।

घरेलु मदिराको बदख्वाइँ भइरहेको बेलामा सिलबन्दी मदिरा खाएर उपभोक्ता गम्भीर किसिमले बिरामी भएका र कतिपय अवस्थामा त ज्यानै गुमाएका घट्ना  सतहमा आउँछन् । यस्ता मदिरा उत्पादकलाई कानुनी दायरामा ल्याइयो कि ल्याइएन ? कानुनी दायरामा ल्याएको भए उनीहरूमाथि के कस्ता कारबाही भए ? यस्ता कुराहरू कहिल्यै पनि ‘पब्लिक डोमेन’ मा आउँदैनन् । यी प्रश्नले प्रहरी-प्रशासनको नियतमाथि नै प्रश्न उठाउनुपर्ने अवस्था छ । कतै उनीहरू घरेलु मदिरा उत्पादकमाथि अरिङ्गलझैं खनिएर अरू मदिरा उद्योगलाई उकेरो लगाइरहेका छैनन् ? उनीहरूबीच नेपथ्यमा ‘डिलिङ’ भइरहेको त छैन ? अब यस्ता प्रश्नको उत्तर खोज्नुपर्ने बेला आएको छ ।

अब, बहुराष्ट्रिय कम्पनी र अन्य स्वदेशी कम्पनीले उत्पादन गरेका मदिरा र घरेलु मदिराको तुलनात्मक अध्ययन गरौँ । घरेलु मदिराभन्दा अन्य मदिरा कम्तिमा चार गुणा महङ्गो छ । बहुराष्ट्रिय कम्पनी र अन्य स्वदेशी कम्पनीले उत्पादन गरेका मदिराले पार्ने वातावरणीय असर चर्को छ । यस्ता कम्पनीले मदिरा उत्पादन गर्दा प्रयोग गरेका केमिकल र अन्य पदार्थले स्थानीय वातावरणमा पक्कै पनि नकारात्मक असर पारेका छन् । यसबारे व्यवस्थित अध्ययन पनि भएको पाइँदैन । यसको तुलनमा घरेलु मदिराले स्थानीय प्राकृतिक वातावरणमा पार्ने असर नगण्य छ । बहुराष्ट्रिय कम्पनीका मदिराको कारोबारबाट स्वदेशी मुद्रा बाहिरिएको छ । घरेलु मदिराले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई योगदान दिएको छ ।

देशमा व्यापार घाटा चुलिँदो छ । नेपालको निर्यातभन्दा आयात १३ गुणा बढी छ । आयात गरिने महङ्गा वस्तुमा मदिरा पनि पर्छ । एक अनुमानअनुसार नेपालले हरेक वर्ष १८ अर्बको मदिरा आयात गर्छ । समाचारमा आए अनुसार देशका एक बोतलको पाँच लाख मूल्य पर्ने मदिरा पनि उपलब्ध छ । मदिराकै कुरा गर्दा नेपाल सरकारले जारी गरेको ‘राष्ट्रिय मदिरा नियमन तथा नियन्त्रण नीति, २०७३’ बारे पनि कुरा गर्नैपर्ने हुन्छ । यसले घरेलु मदिरा उत्पादन र बिक्री वितरणलाई निरुत्साहित गरेको छ भने अन्य मदिराको बिक्री वितरणलाई खुल्ला छुट दिइको छ ।

सरकारी नीति कति विवेकहीन र हास्यास्पद छ भन्ने कुराको प्रमाण यसैबाट मिल्छ । व्यापार घाटा बढ्नुको मूल कारण हो, निर्यात कम हुनु । आफ्नो उत्पादनलाई दुरुत्साहन गर्ने, अरूको उत्पादनलाई खुलेआम प्रोत्साहन गर्ने । नीतिनिर्माताहरूको मति नै यस्तो छ भने व्यापार घाटा किन बढ्दैन त ? व्यापार घाटा बढिरहेको बेलामा घरेलु मदिरालाई उद्योगको रूप दिएर विदेश निर्यात किन नगर्ने ? विदेशीले प्लेनमै मदिरा बेच्न मिल्छ भने हाम्रा रैथाने उत्पादनलाई ब्राण्डिङ गरेर किन विदेश निर्यात किन मिल्दैन ? हाम्रा नीतिनिर्माताहरू यतातिर किन सोच्दैनन् ?

यो सम्झाइरहनुपर्ने कुरा होइन, राज्य संस्कृतिको रक्षक बन्नुपर्छ । दुर्भाग्यवश, निषेधको नीति अपनाएर राज्य नै संस्कृतिको भक्षक बनिरहेको छ । लोकतन्त्रमा निषेधको राजनीति ज्यादै घातक हुन्छ । त्यसमा पनि सांस्कृतिक पक्षको निषेध झन विष्फोटक हुनसक्छ । सरकारले देशमा सांस्कृतिक सहिष्णुताको संस्कार विकास गर्ने हो भने घरेलु मदिरालाई निषेध गर्ने तमाम कानुन र नीति तत्काल खारेज गर्नुपर्छ । प्रहरी-प्रशासनको बेलगाम व्यवहार पनि सच्याइनुपर्छ । यस्तो जनहितैषी काम गरेमात्र सरकारको छवि सुध्रिन्छ  ।

साभार : परिसंवाद डट कम । २०७५ साल साउन २७ गते ।

अद्यावधिक: २०७९।०३।२४

संघीयताले दिएको शुरुवाती सन्देश

—यमबहादुर दुरा

लामो वादविवाद र राजनीतिक प्रक्रिया पार गरेपछि नेपालमा संघीय प्रणाली लागू भइसकेको छ । एकात्मक व्यवस्थाले थोपरेका तमाम विकृतिले थिचिएका बेला राजनीतिक दल र बुद्धिजीवीहरूले संघीय प्रणालीका फाइदाबारे व्यक्त गरेका धारणाले धेरैलाई आकर्षित तुल्याएको थियो । केन्द्रीकृत व्यवस्थाले लामो समयदेखि विकेन्द्रीकरणको मर्मलाई कुल्चिएको पृष्ठभूमिमा संघीय व्यवस्थालाई रामवाणको रूपमा अघि सारिएको  थियो । हिजो धेरैले मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरेको संघीय व्यवस्था विस्तारै हाम्रो जीवनपद्धति बन्ने क्रममा छ ।

नेपालको संविधान, २०७२ ले परिकल्पना गरेअनुसार अहिले संघ, प्रदेश र स्थानीय तह गरी तीन तहको सरकार अस्तित्वमा छ । संघीय व्यवस्थालाई चलयमान् र जनहितकारी बनाउन यी तीनवटै सरकारको गहन जिम्मेवारी छ । यतिबेला नेपालको संघीयता प्रयोग र परीक्षणकै क्रममा रहेको छ । त्यसैले, अहिले नै यसको पूरापुर मूल्याङ्कन नै गर्न सकिने अवस्था छैन । तर यतिसम्म भन्न सकिन्छ, संघीयताको शुरुवाती लक्षण उत्साहजनक देखिँदैनन् ।

 ग्राफिक्स: अन्नपूर्ण पोष्ट

कतिपय अवस्थामा तीन तहको सरकारले जनअपेक्षा विपरीतका व्यवहार देखाएका छन् । नागरिकले संघीयताबाट राखेका मूलभूत अपेक्षा हुन् — गाउँमै सिंहदबार र आर्थिक समृद्धि । स्थानीय तहको समायोजनपछि हिजोका गाविसहरू वडा बनेको छन् । परिणामस्वरूप आवश्यक सेवा पाउन सेवाग्रही झन टाढा पुग्नुपर्ने अवस्था आएको छ । नगरमा हुने कुनै पनि विशेषता नभएका सुविधाविहीन गाउँ अहिले नगरपालिका भएका छन् । गाउँ रातारात नगर भएपछि नागरिकले पाएको उपहार हो, चर्को स्थानीय कर । कर तिरेबापत नागरिकले पाउनुपर्ने अपेक्षित सुविधा पाएका छैनन् ।

अहिलेको गाउँदेखि शहरसम्म कर चर्चित विषय बनेको छ । संघीय सरकार हुँदै स्थानीय सरकारले करको दायरा निकै फराकिलो पारेका छन् । स्थानीय तहले सरकारी सेवा—शुल्कको दर ज्यामितीय रूपमा बढाएको खबरले अखबारका पाना भरिएका छन् । विगतमा ५० रूपैयाँ तिरे पुग्ने ठाउँमा अहिले तीन सय रूपैयाँ तिनुपर्ने अवस्था आएको छ ।

यहाँनेर, अर्थमन्त्री डा. युवराज खतिवडाले करबारे व्यक्त गर्नुभएको विचार उध्रृत गर्नु सान्दर्भिक हुन आउँछ । उहाँले भन्नुभएको छ, गण्डकी प्रदेशबाहेक सबै प्रदेशले संविधान विपरीत कर उठाउने गरेका छन् । नागरिकको जीवनस्तर उकास्ने र आर्थिक समृद्धि हाँसिल गर्ने धेरैजसो अजेण्डा नारामै सीमित छन् । तर करको भारी बोकाउने काममा चाहिँ उल्लेखनीय प्रगति भएको छ । यसप्रकारको गैरजिम्मेवारीपनले शुरुवाती घडीमै संघीयताको विकृत तस्बिर प्रस्तुत गरेको छ ।

एकतिर नागरिकलाई करको बोझ बोकाइँदै छ भने अर्कोतिर संघीयता कार्यान्वयन भएपछि सत्तारोहण गरेको वर्तमान सरकारले पनि पूर्ववर्ती सरकारको पदचाप पछ्याउदै पहुँचवाल नेता, कार्यकर्ता तथा संस्थालाई औषधोपचार तथा आर्थिक सहयोगको नाउँमा मनपरी किसिमले राज्यकोषबाट रकम बाँडेको समाचार आएका छन् । नागरिकले खाइनखाई तिरेको करमा सुविधाभोगीहरूले रजाइँ गर्ने चलनमा वृद्धि भएको छ ।

यसबाट राज्यका सञ्चालकहरू संघीयताको नाम नागरिकलाई सबल बनाउन छाडेर आफ्नो स्वार्थको झोली भर्न आतुर र लालयित भएका हुन् कि भन्ने आशंका जन्मिएको छ । राज्यको ढुकुटीको अन्तिम लेखापरीक्षण गर्ने जिम्मेवारी पाएको महालेखा परीक्षकको कार्यालयले राष्ट्रपति समक्ष पेश गरेको पचपन्नौं प्रतिवेदनमा बेरुजु २६.२० प्रतिशतले बढेको उल्लिखित छ । यसले देशको आर्थिक बेथितिलाई दर्साउँछ । यसप्रकारको बेथिति संघीय व्यवस्था लागू भएपछि मात्र आएको हो भन्ने आशय होइन, अब यसलाई सच्याउनुपर्छ भन्ने हो ।

नागरिकको ढाड सेकिने गरी करको दायरा बढाउँदै गर्दा सरकारी स्तरमा आर्थिक बेथिति घटेको छैनन्, बरू बढेको छ । यसबाट प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा नागरिकमाथि थप बोझ थपिँदैछ । विकासका लागि विनियोजित रकमलाई मनोमानी ढङ्गले प्रशासनिक खर्चमा रकमान्तर गरिएका र बजेटमै नभएका शीर्षकमा राजनीतिक पहुँचवाल व्यक्तिका स्वार्थ पृष्ठपोषणका लागि रकम विनियोजन गरिएका खबर बरोबर बाहिर आउँछन् । यस्ता गतिविधिले संघीय व्यवस्थाको मर्म र धर्मलाई निरन्तर लत्याइरहेका छन् । यसबाट देश संघीय भए पनि राज्यका सञ्चालकहरू एकात्मक सोचभन्दा पर पुग्न सकेका छैनन् भन्ने अनुभूति मिल्छ ।

नेपाल संघीय व्यवस्थामा प्रवेश गरिसक्दा सार्वजनिक वित्त व्यवस्थापन, कर निर्धारण र आयस्रोत बाँडफाँडसँग सम्बन्धित कतिपय मामिला विवादमा परेका छन् । हाल विचाराधीन अवस्थमा रहेको अन्तरसरकारी वित्तीय व्यवस्थापनसम्बन्धी विधेयकका कतिपय प्रावधान एकात्मक व्यवस्थाले जारी गरेको स्थानीय स्वायत्त शासन ऐन, २०५५ भन्दा पनि कम प्रगतिशील छन् ।

स्थानीय स्वायत्त शासन ऐन, २०५५ ले प्राकृतिक स्रोत र जलविद्युत हुने आम्दानीको ५० प्रतिशत हिस्सा स्थानीय निकायले पाउने व्यवस्था गरेको थियो । प्रस्तावित अन्तरसरकारी वित्तीय व्यवस्थापनसम्बन्धी विधेयकले यस्ता आम्दानीको ८५, १० र ५ प्रतिशत हिस्सा क्रमशः संघीय, प्रादेशिक तथा स्थानीय सरकारको पोल्टामा जाने व्यवस्था गरेको छ । यहाँनेर तथ्य नै बोल्छ, यसले स्थानीय तहलाई स्रोत—साधनले भरिपूर्ण बनाउने परिकल्पना गरेको पाइँदैन ।

अधिकारको बाँडफाँड, कर्मचारी समायोजन एवम् स्रोत साधनको न्यायोचित वितरणका कतिपय मामलामा केन्द्रीय सरकार र प्रदेश सरकारबीच मनोमालिन्य छ । हाम्रो छिमेकी मुलुक भारतमा पनि यस्तो समस्या बरोबर बल्झिरहन्छ । त्यसैले संघीय व्यवस्थालाई कतिपयले झगडालु व्यवस्था पनि भन्ने गरेका छन् । प्रदेश सरकार र स्थानीय सरकारलाई अधिकार नदिने विषयमा केन्द्रका राजनीतिक वृत्त र कर्मचारीतन्त्र एकजुट भएको आरोप पनि लाग्दै आएको छ । यसबारे प्रदेश सरकारका मन्त्रीहरूले औपचारिक तथा अनौपचारिक रूपमा असंतुष्टि पोखेका छन् । शासन—सत्ताको बागडोर सम्हाल्नेहरूमा यसप्रकारको केन्द्रीयतावादी सोच कायम रहिरहेमा संघीय व्यवस्था अफापशिद्ध हुन बेर लाग्दैन ।

संघीय प्रणालीलाई सही किसिमले व्यवस्थापन गर्न नसक्दा यसको कुप्रभावले सार्वजनिक जीवनका अन्य आयामहरूमा देखापरेको छ । सरकारी कार्यालय समायोजनको नाममा नागरिकसँग सीधा सरोकार राख्ने जिल्लाका कृषि, भेटेरिनरीजस्ता कार्यालय विघटन हुँदा कर्मचारी र सेवाग्राहीहरू अन्योलमा परेका छन् । हुन त, यो संक्रमणकालीन घडी पनि हो । एउटा व्यवस्थाबाट अर्को व्यवस्थामा जाँदा यस्तो अलमल हुनु एक अर्थमा स्वाभाविकै हो । तर यो संक्रमणकालीन अलमल लामो समयसम्म रहनुहुँदैन । यो राज्यका सञ्चालकहरूले मनन गर्नुपर्ने पक्ष हो । नागरिकलाई थप पीडा दिने काम यथासम्भव छिटो अन्त्य गरिनुपर्छ ।

संघीय व्यवस्थाबाट नागरिकले अपेक्षा राखेको अर्को पक्ष हो, सांस्कृतिक अधिकारको सम्मान । तर स्थिति निराशाजनक छ । संघीयता कार्यान्वयन गर्ने जिम्मेवारी पाएको सरकारले नागरिकको सांस्कृतिक अधिकारमाथि धावा बोलेको छ । यसको ज्वलन्त प्रमाण हो, सार्वजनिक बिदा कटौतीे । नेपाल सरकारले २०७४ साल चैत १४ गते १२ दिन सार्वजनिक बिदा कटौती गर्‍यो ।

कटौती गरिएका अधिकांश बिदा देशका जनजाति, मुस्लिमलगायतका विभिन्न सम्प्रदाय र समुदायका चाडपर्वसँग सम्बन्धित छन् । अचम्म लाग्दो पक्ष के भने दशैं—तिहारका बिदामा केही दिन केही कटौती गरिए पनि हिन्दु धर्माम्लम्बीका अधिकांश बिदा यथावत छन् । संघीय सरकारको यो कदम नेपालको संविधानले परिकल्पना गरेको बहुलवादी समाजको मर्मविपरीत छ ।

अर्कोतर्फ, विगतमा भाषिक तथा सांस्कृतिक उत्पीडनमा परेका समुदायको नाममा प्रदेशको नामकरण गर्ने तत्कालीन माओवादीको नाराले हावा खाइसकेको छ । यसलाई देश टुक्र्याउने विचार भनेर दुत्कारिँदैछ । विगतमा जनजाति तथा उत्पीडित समुदायलाई विभिन्न आश्वासन दिएर बन्दुक बोक्न लाउने राजनीतिक घटक सरकारमा छ । आफू सत्तासीन भइसकेपछि हिजोका आश्वासनबारे ऊ एकदमै मौन छ । अन्ततः बचन र अण्डा तोड्नका लागि नै सिर्जना भएका हुन्छन् उखान चरितार्थ भएको छ ।

नेपालमा संघीय व्यवस्था लागू भएपछि देखापरेका अव्यवस्था र बेथितिको फेहरिस्त लामो छ । यो लेखको आशय यो व्यवस्था काम लाग्दैन भन्ने होइन, बरू यसलाई मजबुद र प्रभावकारी बनाउनुपर्छ भन्ने हो । लोकतन्त्रमा स्थानीय समुदायलाई सक्षम र समृद्धशाली बनाउनुको विकल्प छैन । स्थानीय समुदायलाई अधिकार—सम्पन्न र समृद्ध बनाउने दिशामा एकात्मक प्रणाली असफल भइसकेको  छ । यस घडीमा संघीय व्यवस्थाको विकल्प देखिन्न ।

संघीय व्यवस्थालाई जनमैत्री बनाउन राज्यका सञ्चालकरू विवेक र जनहितकारी सोचले भरिपूर्ण हुन जरुरी छ । यसो भएमा मात्र उनीहरू संघीय व्यवस्थामा देखापरेका तमामा अव्यवस्थालाई हटाएर देशलाई सही ट्र्याकमा अघि बढाउन सक्षम हुन्छन् ।

साभार : अन्नपूर्ण पोष्ट । २०७५ साल साउन १३ गते ।

लाहुरेले देखेको मुगलान

—यमबहादुर दुरा

नेपाली जनजीवनमा भिजेको शब्द हो, मुगलान । अहिले आएर मुगलानको दायरा झन फराकिलो भएको छ । हिजो भारत, बर्मा, भुटानको सरहदमा मुगलान सीमित थियो । आज मुगलान विस्तार भएको छ—छिमेकी मुलुक भारतदेखि दुनियाँको सबै कुना—कन्दरासम्म ।

हिजो छोरामात्रै परदेश जान्थे, आज छोरी पनि मुगलानको बाटो तताएका छन् । यसबाट रेमिट्यान्स अर्थतन्त्र, विछोड र वेदनाको दायरा पनि अझ फराकिलो भएको छ । मुगलानले जनमनमा थोपरेको विछोड र वेदनाको पसारोले नेपाली मुगलान साहित्यलाई समृद्ध बनाउन सघाएको छ ।

मुगलानी जीवनधाराको पृष्ठभूमिमा ‘मुलुकबाहिर’, ‘बसाइँ’,  ‘मुगलान’, ‘चपाइएका अनुहार’ जस्ता आख्यानात्मक कृति जन्मिए । लैनसिङ वाङ्देलकृत उपन्यास ‘मुलुकबाहिर’ मा दोस्रो विश्वयुद्धमा भेडाबाख्रा सरी भर्ती गराइएका गोर्खालीलाई युद्ध थामिएपछि खाली खुट्टा घर फर्काइएको प्रसंग छ । दौलतविक्रम विष्टको उपन्यास ‘चपाइएका अनुहार’ मा  बेलायतको तर्फबाट विश्वयुद्धमा होम्मिएका लाहुरेको कथा छ ।

समयले कोल्टो फेरेको छ । अहिले लाहुरे नै मुगलानको भोगाइ लिपिबद्ध गर्न तम्सिएका छन् । यसका दृष्टान्त हुन्, लेखनकर्ममा अनवरत जुटिरहेका पूर्वलाहुरे टिम गुरुङ । उनी आफ्ना आख्यानात्मक कृति ‘अ ट्रि कल्ड टेनल्पा’ लिएर पाठकमाझ झुल्किसकेका छन् ।

सन् १९८० को कुरा हो । टिम गुरुङ गोर्खा सैनिक बनेर उमेरमा हङकङ पुगे । त्यसबेला उनी १७ वर्षका थिए । उनले बेलायती सेनामा १३ वर्ष सेवा गरेपछि उनलाई फौजी जिन्दगानी मन परेन । सेनाबाट स्वेच्छिक अवकाश लिए । तर हङकङ छाडेनन् । त्यही बसेर लेखन कार्य अघि बढाए । अहिले लेखनकर्म नै उनको पूर्णकालीन जागिर भएको छ ।

‘द कस्र्ड नेसन’, ‘अ सेलिब्रेसन अफ उमन’, ‘ओल्ड म्यान डोन्ट क्राई’, ‘अ नेसन फर रेफुजिज’, ‘आफ्टरलाइफ’, ‘मिसनरी अर मर्सिनरी’, ‘फाइभ स्टेप्स’, ‘माइ फर्गटन पाथ होम’, ‘द ब्रोकन पिपुल फ्रम द गड्स ल्याण्ड’, ‘द नमस्ते क्लब’ आदि उनले जन्माएका कृति हुन् । अंग्रेजीमा मात्र लेख्ने उनका अधिकांश कृति आख्यानात्मक छन् ।

अहिले उनी आफ्नो पन्ध्रौं कृति ‘द गुर्खाज्’ काम गरिरहेका छन् । सन् २०१९ मा पाठकमाझ ल्याउने उनको तयारी छ । दर्जनभन्दा बढी पठनीय कृति जन्माएर पनि उनी चर्चाविहीन छन् । पश्चिमी गोलाद्र्धमा बसेर अंग्रेजीमा लेख्ने चुनिन्दा लेखकहरूले राम्रै चर्चा कमाएका छन् । लेखनकर्ममै समर्पित भएर पनि समकालीन नेपाली साहित्यिक वृत्तमा उनले अपेक्षित चर्चा बटुल्न सकेका छैनन् ।

‘अ ट्रि कल्ड टेनल्पा’ मा मुगलानको कथा छ । यसले छजना हतभागी मुगलानीको भुक्तमान समेटेको छ । एक हिसाबले यसलाई पराइभूमिमा जिजीविषाले निम्त्याएका हण्डरहरूको दस्ताबेज मान्न सकिन्छ । विस्थापन, बसाइँ सराइ, जातीय भेदभाव, मातृभूमिको माया, परचक्री पाउ, मुगलानले थोपरेको मानसिक तथा शारीरिक यातनाकै सेरोफेरोमा कथावस्तु घुमिरहन्छ । कृति पढ्दै जाँदा रोटो र भोटो जुटाउन अरबको खाडीदेखि अमेरिकासम्म पुगेका नेपालीको अनुहार आँखासामु आउँछ ।

कृतिमा वर्णित प्रसंग परदेशको हो भन्ने थाहा हुन्छ तर ठाउँको नाउँ कतै उल्लेख हुँदैन । कथामा पात्रले अनाम ठाउँमा भोगेका सास्ती र हैरानीका एकएक हिसाब भेटिन्छ । भाषाशैली स्तरीय र मिठासपूर्ण छ । लेखाइमा वाग्धारात्मक अभिव्यक्तिको छेलखेलो भेटिन्छ । वर्णन दृश्यात्मक छ । प्रत्येक घटनाक्रमको सपाट र सविस्तार वर्णन छ ।

एक अर्थमा लेखाइ अनौठो लाग्ने किसिमको छ । कृतिका सबै पात्र चरा हुन् । कालो, पहेँलो, सेतो, खैरो रङका चरालाई पात्रका रूपमा खडा गरेका छन् । मानिस चराजस्तै एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा बसाइँ सर्ने प्राणी भएकाले चरालाई पत्रको रूपमा खडा गरिएको अनुमान गर्न सकिन्छ । यस अर्थमा लेखाइ प्रतीकात्मक छ ।

यद्यपि, यहीँनेर प्रश्न गर्ने ठाउँ पनि तयार हुन्छ । साहित्यमा पशुपञ्छीलाई पात्रको रूपमा उभ्याउने चलन नयाँ होइन । मानिसलाई नै पात्र बनाएर कथावस्तुलाई सहज किसिमले अघि बढाउन सकिने ठाउँमा चरालाई पात्र बनाउन कति आवश्यक र सान्दर्भिक थियो भन्ने प्रश्न पाठकको मनमा उब्जिरहन्छ । गुरुङको यसप्रकारको पृथक लेखनशैलीलाई हेर्दा कताकता असहज अनुभूति हुन्छ  ।

नेपाली मुगलान साहित्यको दायरा फराकिलो हुँदै गइरहेको बेलामा ‘अ ट्रि कल्ड टेनल्पा’ ले आफ्नोे बेग्लै उपस्थिति जनाएको छ । प्रवासी लेखनले मुगलान साहित्यको अर्को क्षितिज पनि उघार्दै लगेको छ । त्यो हो, डायस्पोरिक साहित्य । समयक्रममा नेपाली  डायस्पोरिक साहित्य पनि समृद्ध हुँदै गइरहेको छ ।

नेपालीजन संसारभर फैलिने र लेखनकर्म सरिक हुने बढ्दो परिपाटीले डायस्पोरिक साहित्यका लागि उर्वरभूमि तयार  भएको छ । टिम गुरुङले प्रवासमा बसेर अघि बढाएको लेखनकर्मले पनि यही परिपाटीको निरन्तरता हो ।

पुस्तकः अ ट्रि कल्ड टेनल्पा (उपन्यास)
लेखकः टिम गुरुङ
प्रकाशकः आइएसएसएल एण्ड कम्पनी लिमिटेड, हङकङ
पृष्ठः २९६ं२,
मूल्यः २.९९ अमेरिकी डलर

[साभार: हिमाल । २०७५ साल असार ३१ गते ।]

खोसिएको सांस्कृतिक बहुलवाद

—यमबहादुर दुरा

समय नितन्तर बदलिरहेको छ तर समयको गतिसँगै हाम्रो मनस्थिति  बदलिन सकेको छैन । त्यसमा पनि शासक वर्गको मनस्थिति झनै बदलिएको छैन । शासक वर्गले आज पनि ध्वाँसो लागेको चस्माले देश र दुनियाँलाई हेरिरहेका प्रतीत हुन्छ । यसको ज्वलन्त दृष्टान्त हो, सार्वजनिक बिदा कतौटी । नेपाल सरकारले २०७४ साल चैत १४ गते १२ दिन सार्वजनिक बिदा कटौती गर्‍यो । कटौती गरिएका अधिकांश बिदा देशका मुस्लिमलगायतका विभिन्न  जाति र समुदायका चाडपर्वसँग सम्बन्धित छन् । 

रोचक पक्ष के भने दशैं—तिहारका बिदामा केही दिन केही कटौती गरिए पनि हिन्दु धर्माम्लम्बीका अधिकांश बिदा यथावत छन् । यहाँनेर लोकतान्त्रिक आन्दोलनको जगमा खडा भएको सरकारले बहुलवादी समाजको मर्मविपरीत विभेदकारी नीति अपनाएको प्रष्ट देखिन्छ । हिजोका दिनमा बहुलवाद र सांस्कृतिक अधिकारको चर्को नारा दिने कम्युनिष्टहरूको एकमना सरकारले नागरिकको सांस्कृतिक अधिकार हनन गरेको छ । यससँगै, सरकारले जनअपेक्षाविपरीत आफ्नो अनुदार चरित्र प्रदर्शन गरेको छ । 

सरकारले कार्यदिवस बढाउँदै आर्थिक समृद्धि हाँसिल गर्नका बिदा कतौटी गरिएको दलिल दिएको छ । तर सरकारको यो दलिल एकाङ्की छ । नितान्त प्राविधिक कारणलाई मात्र आधार मानेर बिदा निर्धारण मिल्दैन । देशका सबै समुदाय र वर्ग देश विकास लागि असली जनशक्ति, धनशक्ति र मनशक्ति हुन् । उनीहरूले सम्मानित भएको अनुभूति गर्न पाउनुपर्छ । आर्थिक समृद्धिको नाउँमा नागरिकको सांस्कृतिक अधिकार छिन्न मिल्दैन । उनीहरूको हृदय खुसी नभएसम्म देशले आर्थिक समृद्धि हाँसिल गर्न सक्दैन, भइहाले पनि त्यसले अर्थ राख्दैन । 

आर्थिक विकास नितान्त प्राविधिक विषयमात्र होइन, यसमा जनभावना र जनहृदयको कुरा पनि जोडिन आउँछ । हिसाब—किताब प्रष्ट छ, अपमानित अनुभव गरेका नागरिक उच्च मनोबलका साथ देश विकासमा सरिक हुन सक्दैनन् । बरू, यही  विन्दुबाट  विद्रोही भावनाको बीजारोपण पनि हुन्छ ।

आर्थिक समृद्धि हाँसिल गर्ने नाममा सरकारले ल्होसार (पुसे पन्ध्र), माघे संक्रान्ति, उधौली—उभौलीजस्ता जनजातिका जीवनशैलीसँग गाँसिएका रैथाने पर्वको बिदा कटौती गरिएको छ । बिदा कटौती गृह मन्त्रालयको कार्यक्षेत्रभित्र पर्छ । गृहमन्त्रीले नै यससम्बन्धी प्रस्ताव क्याबिनेटमा लगेको हुनुपर्छ । जगजाहेर नै छ, गृहमन्त्रीको पार्टीले विगतमा जातीय (सांस्कृतिक) पहिचानको आधारमा  प्रान्त (प्रदेश) को नामकरण गर्ने सपना बाँडेको थियो । तर अहिले नागरिकले हकभोग गरिआएको सांस्कृतिक अधिकार पनि खोसिएको छ । शासकको बोली र व्यवहारमा अन्तर थाहा पाउन यही दृष्टान्त काफी छ ।

सरसर्ती हेर्दा बिदा कटौतीको सामान्य निर्णयजस्तो मात्र लागे पनि यसको असर धेरै गहिरो छ । यसले नेपालको सांस्कृतिक विविधतालाई नराम्ररी धक्का पुर्‍यएको छ । सरकारले आर्थिक समृद्धिको दुहाई दिँदै अन्तरिम संविधानले दिएको सांस्कृतिक अधिकारसमेत खोसेको छ । यस अर्थमा यो सरकार नाममा लोकतान्त्रिक भए पनि व्यवहारमा प्रतिगामी देखिएको छ । भनिरहन पर्दैन, सरकारको व्यवहार समावेशी लोकतन्त्रको मर्म र भावनाविपरीत छ । कर्मचारीलाई कर्मशील बनाउने नाममा नागरिकको सांस्कृतिक अधिकार खोस्ने काम भएको छ, जुन अधिनायकवादी चरित्रको द्योतक हो ।

यद्यपि, देशको कानुनी तथा नीतिगत दस्ताबेजहरूमा देशको सांस्कृतिक बहुलवादलाई राम्रै स्थान दिइएको छ । ‘नेपालको संविधान, २०७२’ को प्रस्तावनामै वर्गीय, जातीय, क्षेत्रीय, भाषिक, धार्मिक र लैङ्गिक विभेद अन्त्य गर्ने परिकल्पना गरिएको छ । संविधानको धारा ३२ मा भाषा तथा सांस्कृतिसम्बन्धी अधिकार दिइएको छ । यही धाराको उपधारा ३ मा भनिएको छ, ‘नेपालमा बसोबास गर्ने प्रत्येक नेपाली समुदायलाई आफ्नो भाषा, लिपि, संस्कृति, सांस्कृतिक सभ्यता र सम्पदाको सम्वर्धन र संरक्षण गर्ने हक हुनेछ ।’ 

यसैगरी, ‘राष्ट्रिय संस्कृति नीति, २०६७’ मा पनि देशको सांस्कृतिक बहुलवादलाई स्थान दिइएको छ ।  नेपालको संविधान, भाग ५, धारा ५६ को उपधारा (५) मा भएको व्यवस्थाअनुरूप सङ्घीय कानुनबमोजिम सामाजिक, सांस्कृतिक, संरक्षण वा आर्थिक विकासको लागि विशेष, स्वायत वा संरक्षित क्षेत्र कायम गर्न सकिने प्रावधान राखिएको छ । 

कागजमा कोरिएका यी हरफ राम्रा भए पनि व्यवहारमा सही अर्थमा अनुवाद हुन सकेका छैनन् । कुरा बढी र काम कम भएको छ । यसलाई बुझाउने एउटा अंग्रेजी शब्दावली छ, ‘ओभर प्रमिस, अण्डर डेलिभरर’ (धेरै प्रतीज्ञा गर्ने तर कम दिने) । सरकारको व्यवहार ठीक यस्तै देखिन्छ । नागरिकको सांस्कृतिक अधिकारको सम्मान गर्न सरकारले  राज्यकोषको धेरै धन खर्च गर्न पर्दैन । केवल उदार भइदिए पुग्छ । देशको बागडोर सम्हाल्नेहरू विवेकशील र उदार नभएसम्म संविधानका हरफहरू अक्षरमै सीमित हुन्छन् । 

‘नागरिक तथा राजनीतिक अधिकारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय अभिसन्धि, १९६६’ को २०४८ सालमै नेपाल पक्षराष्ट्र बनिसकेको छ । यसको धारा २७ ले अल्पसंख्यक समुदायको सांस्कृतिक अधिकार रक्षा गर्न राज्यपक्षले आवश्यक व्यवस्था मिलाउनुपर्ने पक्षमा बोलेको छ । यही अभिसन्धिको वैकल्पिक प्रलेख भाग २, दफा २ (१) ले राज्यपक्षले सबै जाति, समुदाय र वर्गका व्यक्तिको अधिकार सुनिश्चित गर्नुपर्छ भनेको छ ।

नेपालले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय दस्तबेजहरूमा सांस्कृतिक विविधता सम्मान गर्नेबारे यतिविधि प्रतिबद्धता जनाए पनि बिदा कतौतीसम्बन्धी सरकारको निर्णयले अविश्वास र निराशाको वातावरण पैदा गरेको छ । सरकारले मुस्लिम तथा जनजाति समुदायको सांस्कृतिक अधिकारको ख्यालै नगरी बिदा कटौती गरेकोमा नेपालका आदिवासी जनजातिहरूको छाता संगठन ‘नेपाल आदिवासी जनजाति महसंघ’ ले प्रेस विज्ञप्ति तथा धर्नामार्फत दुःख र रोष प्रकट गरिसकेको छ । 

लोकतन्त्रको जगमा उभिएको सरकारले देशका विविध समुदायले आफ्ना सांस्कृतिक अधिकारबारे मुख बाउनै नपर्ने स्थिति तयार पार्नुपर्ने हो तर जनआक्रोश सतहमा आइसक्दा पनि सरकार मौन छ । लोकतान्त्रिक मूल्य—मान्यतालाई आत्मासात गरेर सत्तारोहण गरेका शासक वर्गसँग नागरिकले सांस्कृतिक अधिकारको भिक्षा माग्नुपर्ने अवस्था आउनु भनेको लोकतन्त्रको उपहास हुनु हो ।  

वि.सं. १९१० मा जङ्गबहादुर राणाले पूर्ण रूपमा जातभातमा आधारित ‘मुलुकी ऐन’ जारी गरे । त्यही विन्दुबाट मुस्लिम, दलित तथा जनजाति समुदायमाथि भेदभावको औपचारिक अध्याय शुरु भयो । त्यसले नेपाली समाजलाई जातभातको आधारमा भेदभाव गर्ने कानुनी आधार खडा गर्‍यो । वर्तमान सरकारको कदमलाई  जङ्गबहादुरकालीन भेदभावको नयाँ संस्करण मान्न सकिन्छ । सरकारको यसप्रकारको रवैया हेर्दा सांस्कृतिक बहुलवादप्रतिको उसको दृष्टि नै त्रुटिपूर्ण छ भन्न कर लाग्छ ।

सरकारले देशको सांस्कृतिक विविधतालाई सम्पत्ति मान्नुपर्नेमा समस्या ठानेको प्रतीत हुन्छ । लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा देशका सबै वर्ग र समुदायले सम्मानित अनुभूत गर्न पाउनुपर्छ । ‘राष्ट्रिय संस्कृति नीति, २०६७’ ले विभिन्न जाति र समूदायका सांस्कृतिक मान्यता र लोकपरम्पराप्रति एक अर्कामा सम्मान र सहिष्णुताको भावना जागृत गराई राष्ट्रिय एकतालाई बलियो बनाउने राख्न उद्देश्य लिएको छ । सरकारले देशको सांस्कृतिक विविधतालाई राष्ट्रिय सम्पत्ति ठानेर त्यही अनुसारको त्यसको संरक्षण र सम्वर्धन गर्न जानेमात्र देशको भावनात्मक एकता रहन्छ, विविधतामा एकता कायम हुन्छ ।

नेपालले नेपालीभाषी भुटानीमाथि त्यहाँको राज्यसंयन्त्रले गरेको श्रङ्खलाबद्ध दमनप्रति समय—समयमा गोहीको आँसु चुहाउने गर्छ । नेपालीभाषी भुटानीमाथि भएको मूल यन्त्रणा भनेको उनीहरूको सांस्कृतिक अधिकार हनन नै हो । त्यसलाई मानव अधिकार हनन वा लोकतन्त्रमाथिको प्रहार जे भनेर बुझे पनि त्यो नेपालीभाषी भुटानीको सांस्कृतिक अधिकारमाथिको दमन हो । 

आफ्ना नागरिकको सांस्कृतिक अधिकारको सम्मान गर्न नजान्ने नेपालले देशको सरहदभन्दा बाहिरका नेपालीभाषी भुटानीमाथि भएको अत्याचारबारे दुःख पोख्ने कुनै नैतिक धरातल नै बाँकी रहँदैन । मात्रा घटीबढी भए पनि नेपालले पनि भुटानी शैलीमा नागरिकमाथि सांस्कृतिक हिंसा गरेको छ । बिदा कटौती यसैको एउटा रूप हो । 

समय बदलिएको छ । जनमनमा नयाँ सोचाइ र भावना सञ्चारित भएका छन् । नगारिक जागेका छन् । तिनले आफूमाथि भएका हरप्रकारका भेदभावको हिसाब—किताब राख्ने हैसियत राख्छन् । नागरिक जागेको बेलामा सरकारले गरेको सांस्कृतिक हिंसा स्वाभाविक रूपमा अशोभनीय र अलोकतान्त्रिक छ । यसको मूल्य उसका लागि महङ्गो पर्नसक्छ । यसबारे बेलैमा विचार पुर्‍याएको राम्रो ।

साभार: परिसंवाद डट कम । २०७५ साल असार १७ गते । परिमार्जित संस्करण । ग्राफिक्स: गुगल ।

अद्यावधिक : २०७९।०३।२४

‘नीतिशतकम्’ का व्याख्याता

–यमबहादुर दुरा

गौतम बुद्धले जीवन र जगतबारे दिएका सन्देशप्रति कमैले असहमति जनाउलान् । उनका सन्देशहरू आज पनि उत्तिकै उद्धरणीय र मननीय छन् । यसबारे विगतदेखि वर्तमानसम्म धेरैले व्याख्या गर्दै आएका छन् । ती व्याख्याताका सूचीमा ओशो रजनिशको नाम पनि चहकिलो रूपमा देखा पर्छ । उनले गौतम बुद्धका सन्देशहरूलाई मिहिन पाराले विश्लेषण गरी जनजनसम्म विस्तार गर्न सहयोग गरे । यस दृष्टिले आशोको योगदान प्रशंसनीय छ ।

कवि तीर्थराज अधिकारी (वि.सं. १९८२–२०७२) ले पनि सानै ‘स्केल’ मा भए पनि एउटा यस्तै लोकहितैषी काम गर्नुभएको छ । उहाँले संस्कृत वाङ्मयको ‘नीतिशतकम’ लाई नेपालीमा छायाँनुवाद गर्नुभयो । हरेक दृष्टिले महत्वपूर्ण ठहरिएको संस्कृत वाङ्मय समयक्रमसँगै दुरूह बन्दै गएको छ ।

अधिकारीले यस्ता दुरूह कृतिलाई नेपालीमा अनुवाद गरी जनस्तरमा  पुर्‍याउने काम गर्नुभयो । उहाँ संस्कृत वाङ्मयको रुझानबाट साहित्यिक कर्मभूमिमा उत्रिएका व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो । परिणमस्वरूप उहाँलाई ‘नीतिशतकम’ को अनुवाद गर्ने काम सहज भयो ।

जीवन र जगतको रीतलाई साहित्यिक भावधारामा प्रवाहमय बनाउन अधिकारी सक्षम व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । ‘भूगोल सूत्र’ (२०१६), ‘आफ्नै बाँसुरीको धुन’ (२०५२), ‘तीनतारा एक आकाश’, ‘निर्वाचन’, ‘सत्य कथा’ आदि उहाँका केही साहित्यिक विरासत हुन् । मूल रूपमा कविको छविबाट परिचित अधिकारीका काव्यकृतिमा भेटिने संस्कृत शब्दको छेलोखेलो र छन्दोबद्धताले उहाँ संस्कृत वाङ्मयबाट प्रभावित हुनुभएको प्रष्ट संकेत मिल्छ ।

लगभग साढे तीनदशक शिक्षण पेशामा संलग्न अधिकारीले नयाँ पुस्तालाई तेस्रो आँखा दिने काममात्र गर्नुभएन, अविरल रूपमा साहित्य–साधनामा पनि जुटिरहनुभयो । भारतवर्षमा सुपरिचित राजर्षि भर्तृहरिको कृति ‘नीतिशतकम’ लाई उहाँले नेपाली भाषामा छायाँनुवाद गर्नुभयो । यो काम उहाँले गर्नुभएका अनेक साहित्य कर्ममध्ये एउटा स्मरणीय योगदान हो ।

प्राचीन सन्दर्भ–ग्रन्थहरूका अनुसार भर्तृहरि उज्जैन (वर्तमान भारतको मध्यप्रदेश) का राजा थिए । उनी संस्कृत वाङ्मयका धुरन्धर रचनाकार मानिन्छन् । उनका कृति ‘नीतिशतकम्’ भारतवर्षमा प्रख्यात नीतिप्रबन्धहरूमध्ये उच्चतम् मानिन्छ । भर्तृहरिको जीवनकालको अनुमान विवादास्पद मानिन्छ । उनी राजा विक्रमादित्यका दाइ मानिन्छन् ।

भर्तृहरिले आफ्ना जीवन भोगाइका आधारमा तयार पारेका लोकव्यवहार तथा नीतिसम्बन्धी श्लोकहरूको संग्रह हो, ‘नीतिशतकम्’ । तीर्थराज अधिकारीले ‘नीतिशतकम्’ को छायाँनुवादलाई मूर्ख पद्धति, विद्वत्पद्धति, मानशौर्य पद्धति, अर्थ पद्धति, दुर्जन पद्धति, सुजन पद्धति, परोपकार पद्धति, धैर्य पद्धति, दैव पद्धति र कर्म पद्धति गरी दश खण्डमा विभक्त गर्नुभएको छ ।

भाषिक दृष्टिले धेरैका लागि दुरूह ठहरिएका संस्कृत वाङ्मयको बहुचर्चित कृति ‘नीतिशतकम्’ लाई छायाँनुवाद गरेर नेपाली पाठकमाझ पस्कने काम उहाँको साहित्यिक ‘करिअर’ र सामाजिक योगदान दुवै हिसाबले वन्दनीय छ ।

नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्वसदस्य डा. टीकाराम पन्थीले कृतिको भूमिकामा कृतिबारे भन्नुभएको छ, ‘सामाजिक जीवनको संयमन, नियन्त्रण, सञ्चालन र व्यवस्थापन यस नीतिशतकका प्रत्येक श्लोक पठनीय, मननीय र धारणीय छन् ।’

डा. पन्थीले आजको अर्थमुखी (पैसामुखी) युगमा भ्रष्टाचार र गैरजिम्मेवारी बढिरहेको सामाजिक पृष्ठभूमिमा यस कृतिले सदाचारपूर्ण मानवीय व्यवहार अभिवृद्धि गर्न योगदानदिने राय दिनुभएको छ ।

कृतिलाई नेपालीमा छायाँनुवाद गर्ने क्रममा अधिकारीले जटिल ठहरिएका केही शब्दहरूको ‘फुटनोट’ दिएर थप प्रष्ट पार्ने प्रयास गर्नुभएको छ । यति हुँदाहुँदै पनि कतिपय ठाउँमा मूल पाठसँग मेल नखाएजस्तो वा अर्थान्तरण भए पाठकलाई लाग्नसक्छ ।

यस प्रसंगमा डा. पन्थीले संस्कृतका श्लोकहरू नेपालीमा अनुवाद गर्दा कतै कतै भावान्तरित भएजस्तो, अर्थ छुटेजस्तो वा अर्थ पूरा गर्न शब्द थपिएजस्तो देखिनु स्वाभाविकै हो भन्नुएको छ ।  छायाँनुवादमा देखिने यी स्वाभाविक कमजोरीबाहेक कृतिपठनीय र मननीय छ ।

मनिसमा राज गरिरहेको घमण्ड, द्वेष, रीस–राग, अप्रिय बाणीजस्ता दुर्गुणबारे कविको उद्घोष यस्तो छ (मूर्ख पद्धति, पृ.१):

ठूला बडा, घमण्डी छन् विज्ञ ईर्ष्यालु छन् सदा ।
अज्ञानी छन् अरु सारा प्रियवाक्य छ बेपता ।।

विद्याको महत्व अपम्पार छ । ‘नीतिशतकम्’ मा वर्णित विद्या–महिमाबारे उहाँको कलम बेजोड किसिमले दौडिएको छ (विदत्पद्धति, पृ.८):

विद्या सुन्दर रूप हो मनुजको विद्या ठुलो संपदा
विद्यावन्धु विदेशमा, बुझिलिएविद्या ठुलो देवता ।
विद्याभोग र कृति हो सुख दिने विद्यागुरुको गुरुं
विद्यापूज्य छ, भूपमा धन के ? विद्याविनको पशु ।।

भनिरहनु पर्दैन, जीवनमा असल संगतले धेरै महत्व राख्छ नै । यसबारे अधिकारीको कलम उज्यालो जीवन–दृष्टि छर्न सक्षम छ (विदत्पद्धति, पृ.९) :

पारी प्रसन्न मन, पाप समस्त फाली
अज्ञान हर्दछ, बहाउँछ सत्य बोली ।
पैmलाइदिन्छ यश, उन्नति, मान चैन
सत्संगले पुरुषमाभन के हुँदैन ? ।।

जन्म र मरणबीच अडेको मानव–चोलामा जन्मनुको सार्थकताबारे अधिकारी लेख्नुहुन्छ (मान–शौर्य पद्धति, पृ.११) :
को जन्मदैन, मर्दैन फेरिने दुनिया बिच ।
जन्मेको त्यहि हो, जसले लान्छ उन्नतिमा कुल ।।

यो भौतिकवादीदुनियाँमा धेरैको आँखा धनमाथि नै छ । धन आर्जनका लागि दुनियाँव्यग्र छ । धनको गति, दिशा र दशाबारे ‘नीतिशतकम्’ को सार यस्तो छ (अर्थ पद्धति, पृ.१५) :

दान, भोग अनि नाश यी तीन गति हुन्छन् धन तीन सदा ।
जो दिइन्न, भोगिन, उसको तृतीय गति हुन्छ सदा ।।

पठित व्यक्तिमा पनि दुष्ट व्यावहार कायमै छ । यी त्याज्य व्यावहार हुन् । यस सम्बन्धमा ‘नीतिशतकम्’ ले दिएको राय मर्मस्पर्शी छ (दुर्जन पद्धति, पृ.१८) :

पढेको नै छ त पनि त्याग्नू त्यो दुष्ट दुष्चर ।
मणिशोभित त्यो सर्प भयंकर हुँदैन र ! ।।

यी र यस्ता श्लोकहरूले कृतिलाई पठनीय बनाएका छन् । ‘नीतिशतकम्’ ले सम्प्रेषण गरेका गहकिला र गहन सन्देशहरूलाई चिन्तन–मनन गरेर छायाँनुवादमा उत्रँदा कवि तीर्थराजअधिकारीले धेरै मानसिक श्रम खर्चनुभएको प्रष्ट देखिन्छ ।  भौतिक वैभवका लागि नैतिकता गुमाउँदै गएको वर्तमान सामाजिक परिवेशमा यो कृतिको सन्देश एकदमै सान्दर्भिक ठहरिन्छ ।

उहाँले साहित्य कर्ममार्फत् समाजलाई दिनुभएको योगदान र उहाँका साहित्यिक कृतिमामार्फत् प्रवाहित जीवन–दर्शनसम्बन्धी सन्देश हाम्रा लागि एउटा गतिलो प्रेरणास्रोत बनेका छन् । अधिकारीले साहित्य साधनाको माध्यमबाट समाजलाई आलोकित तुल्याउनुभएको छ, जुन आफैंमा एउटा मीठो र प्रेरणादायी दृष्टान्त हो ।

[साभार: स्मृतिका पानामा साहिँला गुरु (तीर्थराज शर्मा अधिकारी स्मृतिग्रन्थ-२०७५) । तस्बिर: गोविन्दराज खनियाँ ।]

चौतारीको छहारी

–यमबहादुर दुरा

कुनै समयमा ‘रेडियो नेपाल’ को चुम्वकीय आकर्षणले धेरैलाई तान्थ्यो ।  प्रसारण प्रविधिसँग अपरिचित जनसमुदायले राष्ट्रिय प्रसारण संस्था ‘रेडियो नेपाल’ लाई मिथकीय वस्तु ठान्थे । रेडियोको जादुगरी चमत्कारबाट आकर्षित हुनेमा गायक–गायिकाहरू पनि पर्थे ।

युक्त गुरुङ

एकैपटक  हजारौं स्रोतामाझ पुग्नसक्ने क्षमताले उनीहरू ‘रेडियो नेपाल’ प्रति मनमुग्ध  हुन्थे तर रेडियोमा गीत गाउन सहज थिएन । ‘एक्स्पोजर’ को अरू बाटो नभएको त्यो समयमा रेडियोमा गीत गाउन पाउनु कलाकारका लागि भाग्योदय चिठ्ठा पर्नु जत्तिकै हुन्थ्यो । त्यतिबेला स्वर परीक्षा पास गरेरमात्र रेडियोमा गीत गाउन पाउने प्रावधान थियो ।

दूरदराजमा मेलापातमा जीवनमा बिताउने कला अनुरागीहरूले राजधानी छिर्ने मौका कहिले पाउने ? छिरिहाले पनि ‘रेडियो नेपाल’ प्रवेशद्वारसम्म कसरी पुग्ने ? ‘रेडियो नेपाल’ मा पाइला हाल्ने मौका पाइहाले पनि स्वर परीक्षाको झञ्जटिलो प्रक्रिया कसरी पार गर्नेे ? यी तमाम जटिलताले कुना–कन्दराका कलाकारहरूको गीत गाउने धोको मनमै दबिएर बस्थ्यो । ‘रेडियो नेपाल’मा सहज पहुँच अभावले धेरैले आशा मार्थे ।

निराशाले राज गरेको त्यो घडीमा रेडियो नेपालको ‘चौतारी’ कार्यक्रमले कलाकारहरू गायक–गायिकाहरूमा आशा जगाउने काम गरेको थियो । ‘चौतारी’ मा गीत गाउन स्वर परीक्षा पास गर्नुपर्दैनथ्यो तर त्यहाँ गीत गाएपछि गाउँघरमा कुस्त चर्चा पनि भइहाल्थ्यो । त्यतिबेला चौतारीमार्फत धेरैको प्रतिभाले अङ्कुरित हुने मौका पायो । २०३० को दशकदेखि सञ्चालनमा आएको ‘चौतारी’ उदीयमान गायक–गायिकाहरूको आशा र भरोसाको केन्द्र बनेको थियो ।

पाण्डव सुनुवार (वि.सं. २००९–२०६३), हिरण्य भोजपुरे (जन्म : वि.सं. १९९९), युक्त गुरुङ (वि.सं. २०११–२०६४) जस्ता लोकसङ्गीतका उम्दा प्रतिभाहरूको सोचको उपज थियो, ‘चौतारी’ । शुरुमा पाण्डव सुनुवार र हिरण्य भोजपुरेले कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुभयो । कार्यक्रममा युक्त गुरुङले सहयोगीको भूमिका गर्नुभयो । पछि, ‘चौतारी’ कार्यक्रमको जिम्मेवारी युक्त गुरुङले नै पाउनुभयो । उहाँले कार्यक्रम सञ्चालन गर्न थालेपछि कार्यक्रमको लोकप्रियताको ग्राफ झन उकालो  लाग्न थाल्यो ।

गुरुङले अग्रजहरूको पदचाप पछ्याउँदै ‘चौतारी’ लाई गायक–गायिकाहरूको साँच्चिकै साझा चौतारी बनाउनुभयो । कार्यक्रम सञ्चालन गर्दा उहाँको बोलीमा झल्कने आत्मीयता र मौलिकपनबाट प्रभावित धेरै स्वरजीवी आज पनि उहाँको सम्झना गर्छन् । त्यो भन्दा पनि महत्वपूर्ण कुरा, उहाँबाट धेरै स्वरजीवीहरूले साङ्गीतिक क्षेत्रमा अघि बढ्ने प्रेरणा पाए । चार दशक उमेर काटेका अधिकांश लोकगायक–गायिकाले आफूहरू ‘चौतारी’ बाट ‘ग्रुम’ भएको धारणा विभिन्न सन्दर्भमा व्यक्त गर्दै आएका छन् ।

युक्त गुरुङ गायन र वाद्यवादनमा पारङ्गत प्रतिभाका रूपमा हुनुहुन्थ्यो ।  कुशल सङ्गीत शिक्षक पनि । उहाँसँग लामो संगत गरेका लोकगायक कृष्ण गुरुङ उनलाई सबैखाले बाजा बजाउन जान्ने प्रतिभा र प्रेरणा–स्रोतको रूपमा चित्रण गर्नुहुन्छ । उहाँले हर्मोनियम वादन, सङ्गीतको स्केललगायत सङ्गीतको औपचारिक ज्ञान युक्त गुरुङबाटै पाउनुभएको थियो  ।

आजकल धेरैका लागि बिरानो र दुरूह विधा बनेको सोरठी नृत्यमामा कुशलतापूर्वक मादले र गायकको भूमिका निर्वाह गर्न पनि सक्षम रहेको प्रतिभा हुनुहुन्थ्यो  ।

युक्त गुरुङका सहकर्मी तथा लोकगीत अन्वेषक बुलु मुकारूङ उहाँलाई ‘लोकगीतको जीवित सम्पदा’ ठान्नुहुन्छ । मुकारूङले 'युक्त गुरुङ स्मृतिग्रन्थ' मा लेख्दै गण्डकी भेगका लोकभाकालाई रेडियोमार्फत आमनेपालीबीच पुर्‍याउने दिशामा गुरुङले  स्तुत्य भूमिका निर्वाह गरेको श्रेय दिनुहुन्छ ।

युक्त गुरुङको सङ्गीतप्रतिको मोहभाव र लगावबारे उहाँका आफन्तजन र साथीसँगीहरूले बेलाबखतमा रोचक प्रसंग अघि सार्छन् । यस्तै दिलचस्पीपूर्ण सम्झना उहाँकी साइँली दिदी पीपलमाया गुरुङको मनमा खोपिएर बसेको छ  । भाइले आफूलाई  मादल बनाइदिन निरन्तर कर गरेपछि  केराको थम्मको मादल बनाइदिएको, त्यसपछि त्यही मादल भिरेर कित्लीको ढकनी र सिल्बरको कचौरा बजाई नाचेको र यसबाट छरछिमेक चकित भएको स्मरण गर्नुहुन्छ । उहाँले यो बाल्यकालीन सम्झना  'युक्त गुरुङ स्मृतिग्रन्थ' मा लिपिबद्ध गर्नुभएको छ ।

युक्त गुरुङले आञ्चलिक मिठासले भरिएका धेरै गीत गाउनुभएको छ, जसमा जीवनशैली झल्किन्छन् । गण्डकी भेगमा एउटा प्रचलन छ, जसमा सामाजिक जमघटहरूमा चेलीबेटी–माइती र सोल्टी–सोल्टिनीहरू भेट हुँदा चुरोट दिएर संवाद शुरु गरिन्थ्यो । यही चलनलाई टपक्क टिपेर युक्त गुरुङले गायिका शशी गुरुङसँग मिलेर २०३६ सालमा रेडियो नेपालमा गीत स्वराङ्कन गराउनुभयो । त्यो पनि गुरुङ भाषामा ।

सोल्टी र सोल्टिनीबीचको संवादमा आधारित गीत बोल थियो, (केटा)– आशामाया चुरोट थुँबरी खोसे ङोल्स्यो (आशामारा चुरोट खान आऊ सोल्टिनी), (केटी)– तै तै ङोलो भारा लइदिमु (भयो, भयो सोल्टी भारा लाग्छ) ।पछि आशामारा चुरोट नाम दिएर गुरुङ भाषाको अल्बम निकाल्नुभयो ।

स्थानीय जनजीवनको ढुकढुकी भेटिने यो गीत गण्डकी भेगका गुरुङ समुदाय र गुरुङ भाषा बुझ्नेहरूबीच बेहद लोकप्रिय भयो । यसले युक्त गुरुङको परिचयको क्षितिज फराकिलो गरी उघार्‍यो । उहाँले असंख्य ग्रामीणजनको हृदयमा बास पाउनुभयो ।

उहाँले मुग्लानी पस्ने परम्पराले ग्रामीणजनको हृदयमा लगाएको घाउलाई विषय बनाएर अर्को गीत गाउनुभयो । सुमधुर स्वरकी धनी सावित्री शाहले यसमा उहाँलाई साथ दिनुभयो । गीतको ‘ओपनिङ लाइन’ थियो, ‘दाइ त मेरो लाहुर जाने, म बैनी त सम्झेरै रोइरहने’ । गीतमा छचल्किएको मिठास र भावुकताबाट स्रोता द्रवीभूत भइरहे । यो गीतले उनलाई लोकप्रियताको शिखरमा पुर्‍यायो ।

उहाँले स्वरबद्ध गरेका १ सय ५० जति गीतमध्ये यी दुई गीतबाट नै उहाँ बढी चिनिनुहुन्छ । जनजीवनको ढुकढुकी स्पन्दित गीत नै कालजयी हुन्छन् भन्ने तथ्य उहाँको गीतबाट पुष्टि हुन्छ ।

उहाँ ब्रिटिश गोर्खाका लप्टन दीर्घसिंह गुरुङका छोरा हुनुहुन्थ्यो । एकप्रकारले हुनेखाने परिवारकै छोरा । उहाँ केही सिंगापुरमा बस्नुभयो । ‘भाञ्जाभाञ्जी’ भनेर चिनिने विदेशी संस्कारमा हुर्केका गोर्खा सैनिकका छोराछोरी र विदेशीहरूसँग पनि दोस्ती बढ्यो । यसबाट उहाँको सोचाइको दायरा र जीवनदृष्टिको क्षितिज फराकिलो हुन पुग्यो ।

उहाँको सोचाइ औसत व्यक्तिहरूको भन्दा फरक थियो । उहाँले 'रेडियो नेपाल' मा लामो समय (वि.सं. २०३२–२०६४) काम गर्नुभयो । त्यहाँ आठौं तहको अधिकृत भएर काम गर्दा उनले कार्यस्थललाई जागिरमात्र ठान्नुभएन, त्यसलाई अनुष्ठानको रूपमा पनि लिनुभयो । पुराना गीत संकलन, संरक्षण र सम्बद्र्धनमा उहाँले खेलेको भूमिका प्रशंसनीय छ । लोपोन्मुख ठाडो भाकाको श्रीवृद्धिमा पनि उहाँको योगदान रह्यो ।

२०६४ साल मंसिर १ गते मोटरसाइकल दुर्घटनामा परेर निधन हुँदाको घडीसम्म पनि उहाँ लोकसङ्गीतको खोज–अनुसन्धानमा जुटिरहनुभएको थियो । लोकसङ्गीतसम्बन्धी पुस्तक सङ्कलन गर्ने, पढ्ने र लोकस्रष्टाहरूसँग अन्तरक्रिया गर्ने काममा जुटेर उहाँले नयाँ बाटो देखाइरहनुभएको थियो ।

यहाँनेर अर्को प्रसंग सान्दर्भिक हुन आउँछ । फिनल्याण्डका ‘युनिभर्सिटी अफ द आर्टस् हेल्सिन्की’ अन्तरगत रहेको ‘साइबेलियस अक्याडमी’ का ‘इथ्नोम्युजिकोलजी’ विषयका तत्कालीन लेक्चरर (अहिले प्राध्यापक) पिर्को मोइजालाले लमजुङको गिलुङ गाउँमा प्रचलित घाँटु नृत्यको अध्ययन गर्नुभयो ।

मोइजलाले सन् १९७५–१९७६, १९८५ र १९९० को अवधिमा घाँटु नृत्यका कसरी परिवर्तन आइरहेको छ भन्ने अध्ययन गर्नुभयो । अध्ययनको क्रममा सहयोगीको रूपमा पत्याएको व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो, युक्त गुरुङ । त्यस अध्ययन कार्यमा उहाँको रचनात्मक भूमिका रह्यो ।

पिर्को मोइजालाले अध्ययनको निष्कर्षस्वरूप सन् १९९१ मा ‘कल्चर कग्निसन इन म्युजिक : कन्टिन्युइटी एण्ड चेञ्ज इन द गुरुङ म्युजिक अफ नेपाल’ शीर्षकमा अध्ययन प्रतिवेदन प्रकाशन गर्नुभयो ।

युक्त गुरुङ जीवनभर लोकसङ्गीत श्रीवृद्धिमा डटिरहनुभयो, थुप्रै योजना फिजाएर । उहाँको जीवनको साङ्गीतिक आयाम र योगदानलाई उहाँका अनुज, आफन्तजन र सहयात्री र लोकगीत अनुरागीहरूले स्तुत्य ठानेका छन् । उहाँको बीचैमा विधाताले उहाँलाई ५३ वर्षकै अल्पायुमै खोसेर लग्यो, धेरै योजनाहरूलाई अलपत्रै पारेर । उहाँको पीडादायी प्रस्थानले लोकसङ्गीतका अध्येताहरूको काँधमा थप जिम्मेवारी थपिदिएको छ ।

[साभार : गोरखापत्र शनिबार । माघ २०, २०७४ । तस्बिर सौजन्य : शासन गुरुङ ।]

थारू साहित्यको अब्बल अनुसन्धान

–यमबहादुर दुरा

कुनै समयमा तराईमा औलोलाई भयानक स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्याको रूपमा लिइन्थ्यो । पहाडका मनिस तराईमा एक रात बिताउन पनि डराउँथे भनेर विदेशीले लेखकहरूले लेखेका छन् । त्यही समयमा थारू समुदाय तराईमा निर्धक्कसँग बसेका थिए । त्यही सौर्यका कारण थारू समुदाय औलो पचाउने रैथाने जाति भनेर चिनिन्छ  । तर औलो पचाएका थारू समुदायका कतिपय सदस्य यतिबेला ‘सिकल सेल एनिमिया’ नामको असाध्य रोगबाट ग्रसित छन् ।

तराईका रैथाने थारू समुदायले नागरिक अधिकारदेखि स्वास्थ्य–समस्यासम्मका तमाम मामिलामा अनेक उहोपहहरू भोग्दै आएका छन् । यो समुदाय राजनीतिक तथा सामाजिक मामिलाका राप र तापमा तातिने र समयान्तरमा सेलाउने गरिरहेको छ । समयको कोखमा जन्मिएका यी अतीतदेखि वर्तमानसम्मका जनउभारसँग सम्बन्धित उच्छ्वासहरू समयका पानामा छताछुल्ल पोखिएका छन् । तिनै उच्छ्वासहरू थारू साहित्यका रूपमा देखापरेका छन्, जुन धेरै हदसम्म अव्यवस्थित र असंगठित रूपमा छरिएर रहेका छन् ।

भारोपेली भाषा परिवार अन्तर्गत पर्ने थारू भाषा नेपाली, मैथिली र भोजपुरीपछिको चौथो ठूलो जनबोली हो । २०६८ सालको राष्ट्रिय जनगणनाअनुसार नेपालमा थारू समुदायको जनसंख्या १७ साल ३७ हजार ४ सय ७० छ, जुन नेपालको कुल जनसंख्याको ६.६ प्रतिशत हुन आउँछ । थारू जाति पूर्वी तराईदेखि पश्चिम तराईसम्म छरिएर रहेको ठूलो समुदाय  भएकाले थारू भाषामा थुप्रै स्थानीय भेद छन् ।

हरेक १० कोशमा एउटै भाषामा पनि फरकपन भेटिन्छ भन्ने भाषा विज्ञानको मान्यता थारू भाषाको हकम पनि पूरापुर लागू भएको पाइन्छ । नेपाल सरकारले जनगणनाका क्रममा थारू भाषलाई डंगौरा र राना गरी दुई समूहमा विभाजन गरेको छ । थारू भाषामा भेटिने फराकिलो विविधतालाई हेर्दा यो विभाजन तर्कसंगत देखिँदैन । मन्त्रीसमेत रहिसकेका अनुसन्धाता गोपाल दहितले थारू भाषालाई नौ भाषिकामा वर्गीकरण गरेका छन्, जुन एक हदसम्म तर्कसंगत देखिन्छ ।

थारू भाषामा विद्यमान स्थानीयपन र विविधताले मानक निर्धारणका सम्बन्धमा थारू समुदायभित्रै बेलाबखतमा मतभिन्नताहरू देखापर्छन् । धेरै विद्वान्ले थारू समुदायबारे लेख्दा ठाउँपिच्छे भेषभूषा, भाषा र जीवनशैलीे फरक पर्दै गएको जाति भनेर वर्णन गरेका छन् । यो विविधतालाई अर्को कोणबाट हेर्दा थारू भाषामा अन्तरनिहित विविधताले थारू समुदायमा इन्द्रधनुषी सौन्दर्य देख्न सकिन्छ ।

थारू समुदायको पहिचानका यो बहुरङ्गी–बहुरूपी सम्पदाको अभिलेखीकरण आवश्यक छ तर यो काम सहज छैन । यसका लागि प्रसस्त अध्ययन–अनुसन्धान र स्थलगत भ्रमण आवश्यक छ । थारू भाषा–साहित्यका छरिएका थुँगाहरूलाई बटुलेर एउटै मालामा उन्ने प्रयास गरेका छन्, लेखक कृष्णराज सर्वहारीले । उनले ‘थारू साहित्यको इतिहास’ कृतिमार्फत् थारू साहित्यको विगतदेखि वर्तमानसम्मको विकासक्रमलाई लिपिबद्ध गर्ने चेष्टा गरेका छन् ।

कृतिको एउटा सुन्दर पक्ष के हो भने लेखनमा अनुसन्धान विधि अनुशरण गरिएको छ । शोध–पद्धतिअनुसार सूचनाको स्रोत उद्धरण गर्नेदेखि सन्दर्भ–सूची राख्ने काममा लेखकले ध्यान दिएका छन् । यसले उनको अनुसन्धानमुखी प्रवृत्तिको परिचयमात्र दिँदैन, कृतिको आधिकारिकता पनि बढेको छ । समयले अनुसन्धानात्मक कृतिहरूको माग गरिरहेको घडीमा उनले समयको आवाजलाई सुनेको प्रतीत हुन्छ ।

नेपालमा पुस्तक लेखन र प्रकाशनको ग्राफ उत्साहजनक किसिमले उकालो लागे पनि अनुसन्धानात्मक कृतिहरूको ग्राफ तलै छ । विगतमा थारू भाषा र साहित्यका अरू आयामबारे पुस्तक नलेखिएका होइनन् तर थारू साहित्यबारे समष्टिगत अध्ययन गरेर पुस्तक प्रकाशन भएको पाइँदैन । हालसम्म भेटिएका प्रमाणअनुसार थारू साहित्यलाई समग्रमा विश्लेषण गरिएको यो पहिलो अनुसन्धानात्मक कृति हो ।

थारू समुदायमा प्रचलित लोकसाहित्यदेखि साक्षर समाजको परिचायक मानिने ‘पपुलर लिट्रेचर’ सम्मका यावत विषय कृतिमा समेटिएका छन् । लोकगीत, लोककथा, कविता, मुक्तक, हाइकु, महाकाव्य, कथा, उपन्यास, निबन्ध, जीवनी, हास्यव्यङ्ग्य, अनुवाद, चलचित्रजस्ता थारू साहित्यका धेरै आयाम समविष्ट छन् । विषयवस्तुको उठान र कृति लेखनमा अपनाइएका अनुसन्धान पद्धतिले कृतिको महत्व उचो भएको छ ।

लेखकले थारू साहित्यको कालविभाजन गरेका छन् । कालविभाजनसम्बन्धी विभिन्न शास्त्रीय मान्यतामा आधारित भएर थारू साहित्यको कालक्रम निर्धारण गरेका छन् । उनले २००७ साललाई उदगमविन्दु मानेर तीन खण्डमा कालविभाजन गरेका छन् । समयको निकटपूर्व समयलाई प्रस्थान विन्दु मानेर यसप्रकारको कालविभाजनमा सबैले चित्त बुझाउँछन् भन्न सकिँदैन । २००७ सालभन्दा अघि थारू साहित्य शून्यमा थियो भन्न गाह्रो छ । अभिलेख अभेटिनु अलग कुरा हो । यद्यपि, यसबारे लेखकले आफ्नो तर्फबाट स्पष्टीकरण दिइसकेका छन्, ‘थारू भाषाजस्तो लेख्य परम्परा उन्मुख भाषाको कालविभाजन वास्तवै दुरूह कार्य हो’ (पृ. २७) ।

कृष्णराज सर्वहारी आफैं पनि थारू साहित्यका हस्ती हुन् । उनले थारू साहित्यका विभिन्न आयामबारे दजनौं अनुसन्धानात्मक पुस्तक लेखेका छन् । थारू साहित्यबारे थुप्रै ‘मिनिरिसर्च’ गरेका छन् । प्रस्तुत कृति पढ्दै जाँदा ठाउँ ठाउँमा लेखक स्वयंले आफ्ना कृतित्वबारे चर्चा गरेका भेटिन्छन् । यस्तो देख्दा लेखक आत्ममोहमा रमाएका हुन् कि जस्तो पनि लाग्नसक्छ । यद्यपि, थारू साहित्यको अभिलेखीकरणका दृष्टिले यसलाई असहज मान्नुपर्ने कारण छैन ।

लेखकले कृति जन्माउने क्रममा धेरै विषयमा सूक्ष्म किसिमले अनुसन्धान गरेको देखिन्छ । केन्द्रीय विषयवस्तुका अतिरिक्त थारू भाषामा प्रकाशित पुस्तक, स्मारिका र पत्रपत्रिकाको सूचीबाट पुस्तक सजिएको छ । थारू भाषामा प्रसारण हुने रेडियो कार्यक्रम र गीति अल्बम पनि सूचीबद्ध गरिएको छ । थारू पहिचान र वाङ्मयसम्बन्धी महत्वपूर्ण ऐतिहासिक घटनाका सूचीले पनि पुस्तकमा स्थान पाएको छ, जसले कृतिलाई अर्थपूर्ण बन्न सघाएको छ ।

कृतिमा स्याबासी पाउनलायक थुपै विषय भए पनि केही खड्किने पक्ष पनि छन् ।

गहन विश्लेषणको अभाव कृतिको मूल कमजोरी हो । धेरै ठाउँमा साहित्यिक घटनाक्रमको विवरण छ तर धित मरुञ्जेलको विश्लेषण छैन । थारू साहित्यलाई अन्य साहित्यसँग तुलना गर्न सकेको भए धेरै कृति उज्यालिने थियो । मैथिली, भोजपुरी, अवधी, लिम्बूजस्ता केही चुनिन्दा राष्ट्रिय भाषाका साहित्यसँग थारू साहित्यको ग्राफ भिडाएर तुलनात्मक अध्ययनको सानो झलक प्रस्तुत गर्न सकेको भए थारू साहित्यको क्षितिज अरू उघ्रिने थियो, कृति थप दृश्यमय हुने थियो । यो काम अनुसन्धानका दृष्टिले कष्टसाध्य भए पनि यसो गर्न सकेको भए पाठकले देशको साहित्यिक नक्शामा थारू साहित्यको अवस्थिति थाहा पाउने थिए ।

थारू साहित्यकारका रचनामा भेटिने रैथानेपन, ‘एक भाषा एक भेष’ को पञ्चयातकालीन नीतिबाट थारू साहित्यमा परेको प्रभाव, थारू साहित्यमा सांस्कृतिक संक्रमण (अकल्चरेशन) को असर, थारू साहित्यमा ‘पपुलर लिट्रेचर’ को संक्रमणजस्ता विषयमा व्यापक विचार–विमर्श हुन जरुरी थियो । यस्ता विषयलाई जरैबाट उधिन्न नसके पनि छेउछाउबाट भए पनि उधिन्नुपर्‍थ्यो । यसमा लेखक धेरै हदसम्म चुकेका छन् ।

कृति लेखनमा अनुसन्धान–पद्धतिलाई शिरोपर गरे पनि उद्धरण गरिएका कतिपय सूचनाको स्रोत सन्दर्भ–सूचीमा फेला पर्दैनन् । पुस्तक सम्पादन र डिजाइनका दृष्टिले पनि कृतिमा बिझाउने किसिमका कमजोरी देखिन्छन् । कृतिमा दिइएको अनुसूचीलाई अझ व्यवस्थित किसिमले राख्न सकिने ठाउँ छ । भाषिक अशुद्धिले कतिपय ठाउँमा दाँतमा ढुङ्गा लागेजस्तो अनुभूति हुन्छ ।

यति हुँदाहुँदै पनि कृष्णराज सर्वहारीले थारू साहित्यको अभिलेखीकरणमा उठाएको कष्टलाई प्रशंसा गर्नैपर्छ । यहाँनेर, अमेरिकी विकास मनोविश्लेषक इरिक इरिक्सन (सन् १९०२–१९९४) को भनाइ उद्धरणीय हुन आउँछ । उनले भनेका छन्, ‘मानव अस्तित्वको सामाजिक जङ्गलमा पहिचानको अनुभूति नहुने हो भने बाँच्नुको कुनै सार हुन्न ।’

लेखकले कृतिमार्फत् थारू साहित्यको पहिचान र आफ्नो अस्तित्वको अनुभूति गराएका छन् । कृतिले बहुसांस्कृतिक नेपालको बृहत्तर राष्ट्रिय पहिचानमा पनि योगदान दिएको छ । प्रस्तुत कृतिलाई नेपाली साहित्य र संस्कृतिको खोज–अनुसन्धानमा एउटा फराकिलो प्रवेशद्वार मान्न सकिन्छ, जहाँबाट छिरेर भविष्यका जनकलाल  शर्मा र डोरबहादुर विष्टहरूले विविधतापूर्ण नेपाली समाजसम्बन्धी माधुर्यपूर्ण कोसेली भेट्टाउन सफल हुनेछन् भन्ने आशा गर्न सकिन्छ ।

[साभार: अन्नपूर्ण पोष्ट 'फुर्सद' । पुस २९, २०७४ ।]

कर्खा युगका स्वरजीवी

–यमबहादुर दुरा

जनस्तरमा सारङ्गीको लोकप्रियताको ग्राफ पत्याइनसक्नुको उच्च छ । सारङ्गीको धूनले नेपाली मन र मुटुहरूलाई जोड्ने काम गरिरहेको छ, निरन्तर । सारङ्गीवादकहरूले नेपालीपनको विस्तारमा योगदान दिइरहेका छन् । तीर्थबहादुर गन्धर्व (वि.सं.२०१०–२०७०) तिनै सारङ्गीवादक स्वरजीवीमध्ये एक हुन्, जो जीवनभर सारङ्गीको धूनमिश्रित लोकगीतमार्फत् नेपालीत्व जोगाउने र नेपाली मनहरूलाई झङ्कृत तुल्याउने कार्यमा सरिक भइरहे । 

नेपालमा छापा तथा विद्युतीय सञ्चार माध्यमहरूको विष्फोटक उपस्थिति हुनुभन्दा अघि नेपाली समाजमा सार्वजनिक सूचना प्रवाहकोे अवस्था नाजुक थियो । एकतिर लोकतान्त्रिक परिपाटीको अभाव, अर्कोतिर ‘सूचना संस्कृति’ को खरेडी । सही सूचनाको अभावमा अफवाहले राज गर्‍थ्यो ।

गन्धर्वहरू सारङ्गी भिरेर गाउँ–गाउँ डुल्थे । सूचना र मर्मले भरिएका कर्खा (घटनाप्रधान गीत) गाएर जीविकोपार्जनको प्रयासमा जुट्थे । समाजमा विद्यमान सूचनाको ‘भ्याकुम’ हटाउने काम गर्थे । कर्खामार्फत समाजका नवीनतम् घटनाक्रमहरू उजागर हुन्थे । यसरी गन्धर्व समुदायले सञ्चारकर्मको अनौपचारिक ‘कमाण्ड’ सम्हालेको थियो । त्यतिबेला यो समुदायले ‘जिउँदो समाचारपत्र’ र ‘जिउँदो रेडियो’ को रूपमा सूचना प्रवाह गर्‍थ्यो । यसबाट समसामयिक सूचनाको प्यास मेटाउन भरथेग सहयोग पुग्थ्यो । 

तीर्थबहादुर गन्धर्व रेडियो नेपालमा जागिरे हुनुभन्दा अघि यही प्रकृतिको सञ्चारकर्ममा संलग्न थिए । उनी आफ्नो घर दूधेकुना (तनहूँ) बाट सारङ्गी भिरेर तनहूँ तथा लमजुङका गाउँबस्तीहरू डुल्थे । सानै उमेरदेखि कर्खा गाउँथे । मायामोह र विरह–व्यथाका गीत पनि गाउँथे । उनको गीतमा गाउँबस्ती झङ्कृत र तरङ्गित हुन्थ्यो । गीत सुन्दासुन्दै कतिको आँखामा आँसु टल्पलाउँथ्यो त कतिको ओठमा मुस्कान फक्रन्थ्यो ।

उनले आफ्नोे सांगीतिक यात्राले लाहुरे समुदायसँग जोडेको नातालाई पनि बिर्सन मिल्दैन । छुट्टीमा घर आएका लाहुरेहरूले आफ्ना टेप रेकर्डरमा गन्धर्व गीत भर्थे । तीर्थबहादुर गन्धर्वले लाहुरे ल्याएका ठूला ठूला टेप रेकर्डरमा उनका गीत घन्कन्थे । स्थानीय जात्रा तथा सामाजिक जमघटहरू गुञ्जयमान हुन्थे । ती गीत लाहुरेसँगै जहाज चढेर हङकङ, बेलायत तथा बु्रनाइसम्म पुग्थे । विदेशी छाउनीमा स्वदेशी गीत घन्कन्थे । यहाँनेर, उनीको प्रतिभा विस्तारमा लाहुरेको समुदायले अप्रत्यक्ष रूपमा लाएको गुनलाई बिर्सन मिल्दैन । 

गाउँबस्तीहरूमा नेपालीपनले ओतप्रोत भएका गीत गाउँदै हिँडदा उनको जीवनले अचानक नयाँ मोड लियो । लमजुङ घुम्न निस्केका रेडियो नेपालका एक हुल कलाकारसँग लमजुङको सुन्दरबजारमा उनको जम्काभेट भयो । त्यस हुलमा पाण्डव सुनुवार (वि.सं.२००९–२०६३), राम थापा (वि.सं.२०१५–२०६५), बमहादुर कार्कीलगायतका कलाकारहरू थिए । 

त्यो जम्काभेटले रेडियो नेपालमा लोकसङ्गीतको फाँट सम्हालेर बसेका ती कलाकारलाई तीर्थबहादुर गन्धर्वको प्रतिभासँग परिचित हुने मौका दियो । गन्धर्वको कला र गलाबाट उनीहरू प्रभावित पनि भए । यही जौमेसोमा उनी २०४२ सालमा रेडियो नेपालमा प्रवेश गरे, वाद्यवादकको रूपमा । गाउँबेंसीको सीमित दायरामा सुनिने उनका गीतहरू अबचाहिँ रेडियो नेपालबाट पनि घन्कन थाले । 

शुरुवाती चरणमा उनले पाण्डव सुनुवारले सञ्चालन गर्ने लोकगीतसम्बन्धी ‘चौतारी’ कार्यक्रममा सारङ्गी बजाउने र गीत गाउने गरेपछि उनी थप चर्चामा आए । उनको परिचयको घेरा फराकिलो हुँदै गयो । त्यस समयमा उनी साङ्गीतिक यात्राको शिखर आरोहणको क्रममा थिए ।

तीर्थबहादुर गन्धर्वको साङ्गीतिक यात्राको उभारले एउटा विरोधाभाषपूर्ण समयको प्रतिनिधित्व गर्छ । त्यस कालखण्डमा गन्धर्व सङ्गीतले विडम्बनापूर्ण नियति भोग्दै थियो । जतिबेला उनीजस्ता ‘ग्रासरूट्स’ का ‘नाङ्गेपाउ गायक’ राष्ट्रिय प्रसारण संस्थामा प्रवेश गर्दै थिए, त्यही समयमा गन्धर्व संस्कृतिको जीवन्त पाटोको रूपमा रहेको कर्खा हराउँदै थियो । शायद, समयको हावा नै त्यसरी बहेको थियो । 

यो विडम्बनालाई एकछिन बिर्सिएर उनको योगदानलाई सम्झने हो भने उनले प्रशंसायोग्य काम छन् । गाउँघरका मौलिक भाकाहरू विस्तारमा उनको उल्लेखनीय योगदान रह्यो । उनले तुकबन्दी गीतमात्र गाउँदैनथे, बीच–बीचमा भट्टयाएर गीतलाई रोचक,  घोचक र सुललित बनाउँथे । यो नै उनको गायनकलाको विशेषता थियो ।  

गीत भट्टयाउने क्रममा दुई मिनेटमा नेपालका नयाँ–पुराना सबै ब्रान्डका चुरोटको नाम लिन भ्याउँथे । उनको गीत भट्टयाइले सासू–बुहारी बीचको किचलो, श्रीमतीले लाहुरे श्रीमान्लाई पठाएको घुर्कीपूर्ण पत्र, जिन्दगीको पत्झडपनजस्ता तमाम सामाजिक परिवेशलाई समेट्थ्यो । उनको गीत बज्दा ग्रामीणजन रेडियोमा कान थापेर सुन्थे र अल्हादित हुन्थे । 

उनले गाउँबस्तीका विरह–वेदनाले भरिएका भाकाहरू सारङ्गीको झङ्कारसँगै गाए । पसिनाले पैसा साटेर ल्याउने मुगलानी, साहू–महाजनको थिचोमिचो सहन विवश सीधासाधा ग्रामीणजन, छोरीबुहारीले भोग्नुपर्ने हेँलाहोचोबारे मर्मभेदी गीत गाए, जुन गाउँबस्ती बेहद लोकप्रिय रहे । धेरैले मेलापात र वनपातमा उनको गीत गुनगुनाए र गुनगुनाइरहेका छन् ।

छोरीचेलीको कुरा गर्दा उनीहरूले दुर्भाग्यपूर्ण नियतिबारे चर्चा गर्नुपर्ने हुन्छ । कुनै जमाना यस्तो थियो – छोरीलाई केटा मन पर्न पर्दैनथ्यो, आमा–बाउलाई मन परे पुग्थ्यो । सबैलाई जगजाहेर नै छ, छोरीचेलीले कुनै सहमति र पूर्वजानकारी बिना जन्मघर छाडेर पराइघर जानुपर्‍थ्यो । यही नियतिले निर्माण गरेको छोरीचेलीको मनोविज्ञानबारे उनले गीत गाएका छन् : ‘म छोरीको हारेको कर्म, जन्मे यहाँ मर्नु छ कुन घरमा, पारि वन रुन्छ मेरो मन’ ।

मार्मिक र भावुक गीतसँगसँगै उनले ठट्यौला र व्यङ्ग्यविनोदी प्रकृतिका गीत पनि गाएका छन् । उनको चर्चित गीत ‘आइ एम सरी...’ यही श्रेणीका गीत हो । यसमा आधुनिक महिलाको चरित्र–चित्रण गरिएको छ । गीतमा प्रयुक्त कतिपय शब्द र भावप्रति महिला अधिकारका दृष्टिले आपत्ति जनाउन सकिने ठाउँ छन् । 

तीर्थबहादुर गन्धर्व कर्खा गाउने अन्तिम पुस्ता हुन् । उनीभन्दा पछिका पुस्ताले कर्खालाई निरन्तरता दिन सकेनन् । उनी बाढी–पहिरोले पुर्‍याएको जनधनको क्षति, हत्या, कुनै व्यक्ति प्रदर्शन गरेको असामान्य बहादुरी आदिलाई घट्नाप्रधान गीतका रूपमा प्रस्तुत गर्न खप्पिस थिए । तत्कालीन समयमा गाउँठाउँमा यस्ता गीतले निकै ख्याति कमाएका थिए । उनको पुस्तापछि गाउँघरमा कर्खा सुनिन छाड्यो ।  

लोकगीत आफैंमा सञ्चार हो । उनी एक अर्थमा प्रभावोत्पादक सामाजिक सञ्चारकर्ता थिए । उनले जनमनमा हासिल गरेको लोकप्रियतालाई दृष्टिगत गरी उनको स्वरमा विभिन्न विषयमा ‘जनहितकारी विज्ञापन’ (पीएसए) तयार गरिएका छन्, जुन रेडियोहरूमा अझै गुञ्जन्छन् । सङ्गीतकर्ममा संलग्न हुँदा उनले धेरै लोकगीतमा सारङ्गीको धून भरे । चलचित्रका गीतमा सारङ्गीको धून भर्ने मौका पनि पाए ।

यही सिलसिलामा उनलाई अवसरको मधुमासले पछ््यायो । एकपटक उनलाई सङ्गीतकार शम्भुजीत बास्कोटाले सारङ्गी मुम्बई लगे । त्यही सिलसिलामा उनी बलिउडका चर्चित सङ्गीतकार आरडी बर्मन (सन् १९३९–१९९४) को सम्पर्कमा आए । सङ्गीतकार बर्मनले उनको सारङ्गीवादन मन पराए । बर्मनले उनलाई आफूसँगै बसेर काम गर्न भने तर घरमा छोरी बिरामी भएकाले उनी त्यहाँ बस्न सकेन । उनले यो कुरा एउटा भिडियो अन्तरवार्तामा बताएका थिए । 

‘ग्रासरूट्स’ बाट उठेर लोकगीतको क्षेत्रमा ख्याति कमाएका तीर्थबहादुर गन्धर्वको गलाबाट ‘कपालु कोरेर...’, ‘चरी बस्यो बरको डालीमा...’, ‘आइ एम सरी...’, ‘बल्ल पर्‍यो निरमाया माकुरी जालैमा’ गुञ्जिए, जुन बिछट्टै हिट भए । उनले ‘छड्के सलाम’, ‘चरी बस्यो’, ‘सानु’ जस्ता दर्जनौं अल्बममार्फत् लोकभाकाहरूको श्रीवृद्धि गरे । 

लोकगीतलाई जीवनधारा सम्झने उनी उच्च रक्तचाप र मधुमेहबाट पीडित थिए । यस्तैमा २०७० साल भदौ २७ साँझमा उनलाई हृदयघात भयो । भोलिपल्ट सूर्यको पहिलो किरण धर्तीमा पर्नुभन्दा धेरै अघि नै उनी दुनियाँबाट अस्ताए ।

उनको निधनबाट नेपाली समाजले मौलिक स्वरका धनीलाई मात्र गुमाएन, कुशल सारङ्गीवादक पनि गुमायो । उनले नेपाली लोकसङगीतलाई अझै गुन लाउन बाँकी नै थियो तर यो आग्रह विधातालाई मञ्जुर भएन । उनले सिर्जना गरेका सारङ्गीका धुन र स्वराङकन गरेका गीतहरू नै उनले हामीलाई छाडेर गएका सम्झना कोसेली हुन् ।

[साभार : गोरखापत्र 'शनिबार' । पुस २९, २०७४ । सामान्य परिमार्जनसहित । तस्बिर : गुगल]