विवादास्पद ‘अंश’

–यमबहादुर दुरा

जनजाति अभियन्ता तथा पूर्वमन्त्री गोरेबहादुर खपाङ्गी (वि.सं. २००३–२०७३) ले जीवनको अधिकांश हिस्सा जनजातिका सांस्कृतिक अधिकारबारे चर्को आवाज उठाएर व्यतित गरे । उनको दलिल थियो,  दशैं जनजातिको चाड नभएकोले दशैंको टीका वहिष्कार गर्नुपर्छ । उनै गोरेबहादुर खपाङ्गी २०५९ सालमा राजा ज्ञानेन्द्रको मन्त्रिमण्डलमा सामेल भए । मन्त्री भएपछि राजाको हातबाट चुपचाप दशैंको टीका ग्रहण गरे ।

गोरेबहादुर खपाङ्गीले चुपचाप टीका ग्रहण गरेको जनताको नजरमा छिपेन । पत्रकार उजिर मगरले  खपाङ्गीले दशैंको टीका ग्रहण गरेको समाचार ‘कान्तिपुर’ दैनिकमार्फत् ‘ब्रेक’ गरिदिए । खपाङ्गीको बोली र व्यवहारमा भिन्नता दुनियाँ चकित भए । गोरेबहादुर खपाङ्गीले उठाएका दशैं वहिष्कारलगायतका जनजातिका सांस्कृतिक अधिकारका कुराहरू वैकल्पिक धारको पत्रकारितामार्फत् ‘एम्प्लिफाई’ गर्ने काम उजिर मगरलगायतका पत्रकारले नै गरेका थिए ।

‘राजनीतिमा कुनै स्थायी मित्र र सत्रु हुँदैन’ हुँदैन भन्ने भनाइ धेरै हदसम्मपत्रकारिता पनि लागू हुन्छ भन्ने तथ्य मगरले व्यवहारबाटै पुष्टि गरिदिए । उनले आफ्नो ‘करिअर’ को शुरुवती घडीमा जनजातिका सांस्कृतिक अधिकारसम्बन्धी मामिलाहरूलाई आमसञ्चार माध्यममा ल्याउने काम गरे ।

के कारण हो कुन्नि, जीवनयात्रा अधबैंशे पयतिर ढल्कँदा–नढल्कँदै उनी अतीतमुखी बन्न पुगेका छन् ।समयको मध्यविन्दुतिर आइपुग्दा उनले अतीतका बाङ्गाटिङ्गा बाटाहरूलाई पछि फर्किएर हेर्न रुचाएका छन् । उनी अतीतगमनमा मगनमस्तबनी समयले पछिल्तिर धकेलिदिएका पलहरूलाई संस्मरणका रूपमा प्रस्तुतगर्दैछन् । यसको प्रमाण हालसालै सार्वजनिक भएको उनका कृति ‘अंश’ मा भेटिन्छ ।

‘हाँक’, ‘समानान्तर’, ‘कान्तिपुर’ र ‘नागरिक’ हुँदै पत्रकारिताको राजनीति माहोमिएका उजिर मगरले आफ्ना कृतिमाविद्यार्थी राजनीतिदेखि पत्रकारितासम्मका यावत् अनुभव र अनुभूतिहरूलाई समेटेका छन् । विद्यार्थी कालदेखि नै नेकपा मसालको राजनीतिमा अभ्यस्त बनेका उनी तत्कालीन समयदेखि नै राजनीतिको हिस्सा बनेको देखिन्छ ।

मगर आफ्नो राजनीतिक संलग्नताखुलेरै बोल्छन् । उनी बाग्लुङको तत्कालीन स्थानीय राजनीतिको धार र अभीष्टबारे लेख्छन्, ‘२०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचनहाम्रो गाउँमा बेस्सरी लाग्यो । पार्टीले परी थापालाई उठाउने भयो ।..उनलाई जिताइयो । त्यो भेगमा एकप्रकारले बुथ कब्जा गरियो’ (पृ.५) ।

उजिर मगरको पत्रकारिता–यात्रा रोचक छ । उनी २०५१ सालमा भारतको राजधानी दिल्ली पुग्छन्, साहिँली दिदीलाई पुर्याउन । उनको भिनाजु दिल्लीमा काम गर्थे, जो नेकपा (मसाल) समर्थित अखिलभारत नेपालीएकता समाज (हकेसनगर इकाइ समति) का अध्यक्ष थिए । थोरै कमाइमा चारजनाको परिवार पाल्नुपर्ने बाध्यतमा जेलिएका भिनाजुसँग उनले बाटोखर्च मागेनन् । बरू काम खोजे ।

उजिर मगरले अखिल भारत नेपाली एकता समाज, केन्द्रीय कार्यालयका सचिव धनपति शर्माको सम्पर्कमा आए । शर्माकै कृपाबाट उनले एउटा गार्मेन्ट कारखानामा चौकीदारको काम पाए । महिनामा १५ दिन बिहान र १५ दिन राति ड्युटी बस्नुपर्ने । दिनमा ड्युटी हरेक महिनाको पहिलो हप्ता ‘नेपाली एकता’ म्यागजिन निस्कन्थ्यो ।

 दिनमा ड्युटी त्यही म्यागजिन उनको साथी बन्थ्यो । पत्रकारिताप्रतिको लगाव र अनुराग देखेर धनपति शर्माले उनलाई म्यागजिनका लागि समाचार लेख्न लगाए । पत्रकारिताप्रतिको उनको प्रेमभाव त्यहाँ पुगेर फक्रन थाल्यो । उनी अखिल भारत नेपाली एकता समाज (हकेसनगर इकाइ समति) को सदस्य पनि बने ।

त्यस समयमा उनी टाइपिङ सेन्टरमा भर्ना भए । उनमा ‘अब म पत्रकारितागर्न सक्छु’ भन्ने आत्मविश्वास पलायो । चौकीदारी गर्दाको समयमा आर्जेको पत्रकारिताको अनुभव लिएर उनी २०५२ सालमा नेपाल फर्किए । त्यसपछि उनको पत्रकारिता–यात्राविना रोकावट अघि बढ्यो ।

उजिर मगरले आफ्ना कृतिमा यस्तै रोचक संस्मरण पस्केका छन् । ‘कान्तिपुर’ दैनिकमा आवद्ध भएपछि  उनले माओवादी बिट हेर्न थाले । यसपछि विभिन्न समय र सन्दर्भमा माओवादी शीर्षनेतृत्वसँग निरन्तर सम्पर्कमा रहे । तर यसको ‘साइड इफेक्ट’ पनि पुस्तकमा देख्न सकिन्छ । माओवादी नेतृत्वसँगको उनको सामीप्य कतिसम्म बढेको देखिन्छ भने उनी तिनै माओवादीबाट जानेरै प्रयोग भएका छन् ।

गोरखाको एउटा जेलबाट सुरुङ खनेर केही माओवादी फरार भएको एउटा समाचार काल्पनिक भएको उनले १२ वर्षपछि स्वीकारेका छन् । मगरको यो स्वीकारोक्तिले संवाददाता, सम्पादक र मिडिया हाउसकै विश्वसनीयतामाथि प्रश्न उठाएको छ । उसै पनि पत्रकारिता पेसा विश्वसनीयताको कसीमा कमजोर हुँदै गइरहेको बेलामा मगरले स्वीकारेको त्रुटिले थप प्रश्नहरू उठेका छन् ।

मगरले रिपोर्टिङका क्रममा देखे–भोगेका थुप्रै प्रसंगहरू आफ्ना कृतिमा पस्केका छन् । केशव नेपालले ‘हाँक’ छाड्दा ‘नेपाल बिदा हुनुभयो’ शीर्षकमा फोटोसहित बिदाइ समाचार लेख्दा कतिपयले समाचारै नपढी उनको मृत्यु भएको बुझेको, लिवाङमा प्रेमपूर्वक गोरुको मासु खाएको, जापानी महिला पत्रकारलाई गाउँमा शाकाहारी भोजन भनेर कुखुराको मासु टक्र्याइएको जस्ता प्रसंगले पाठकलाई रोमाञ्चक दुनियाँतिर लैजान्छ । रिपोर्टिङको क्रममा बाटोमा हिँड्दाहिँदै आफूले हलो जोतेको प्रसंगले उनको चुलबुले स्वभावको परिचय दिन्छ ।

सांस्कृतिक रूपमै मदिराभोगी समुदायको भएर होला, उजिर मगरले ठाउँ ठाउँमा मदिराभोगको प्रसंग निष्फिक्री ल्याएका छन् । उनले संगत गरेका सबैजसो पत्रकारसँगको उठबसका प्रसंगहरू पुस्तकभरि छताछुल्ल भेटिन्छन् ।

लेखाइमा लालित्य खोज्ने पाठकहरूले यो कृतिमा त्यस्तो पाउने छैैनन् । लेखाइ नितान्त सरल र सहज छ । त्यसमा आडम्बरी शब्दजाल र कस्मेटिक लेखाइको छनकसम्म पनि भेटिँदैन । नलेखेको भए पनि हुने थियो जस्तो प्रसंगहरू पुस्तकमा छन् । कतिपय सानोतिनो प्रसंगको सूक्ष्म विवरणहरू छन् । यसबाट पुस्तक अनाश्यक रूपमा मोटो हुन गएको छ । लेखाइ खासै विश्लेषणात्मक छैन । कतिपय हरफहरू त घटनाक्रमहरूको टिपोटजस्तो मात्र पनि लाग्छ ।

उनले राजनीतिक नेतृत्व हिजोको मौलिक र जनमुखी सोचाइबाट पथभ्रष्ट भएको र तिनीहरू उच्च आचार–विचारमा गिरावट आएको नजानिँदो किसिमले संकेत गरेका छन् । मगरले एक प्रसंगमा भनेका छन्, ‘रिपोर्टिङसँगसँगै गणतान्त्रिक आन्दोलनमा होमिँदा अनेक पात्र भेट्टाएँ । तीमध्ये कतिको निधन भयो; कतिले जेलनेल खाए; कति प्रधामन्त्री/मन्त्रीभए; कतिले राजनीतिक नियुक्ति पाए...। ती पात्रहरूलाई अहिले अनेक रूपमा देख्दा कुनै फिल्मका नायक, खलनायक, जोकर देखे जस्तो लाग्छ’ (पृ.३६१) ।

सशस्त्र संघर्षकालको परिशीलनगर्न चाहनेहरूका लागि उनको कृति एउटा महत्वपूर्ण सन्दर्भ सामग्री बन्नसक्छ । सशस्त्रद्वन्द्वकालमा गरिएका स्थलगत रिपोर्टिङको अनुभव संगालिएको यो दस्ताबेज युद्ध रिपोर्टिङको अनुभव, कला र सीप जान्न चाहने नयाँ पुस्ताका पत्रकारहरूका लागि प्रेरणास्रोत बन्नसक्छ ।

पुस्तक : अंश
विधा : संस्मरण
लेखक : उजिर मगर
प्रकाशक :  नाउर प्रकाशन प्रालि
मूल्य : ४७५ रुपैयाँ

 [साभार: अन्नपूर्ण टुडे । असार १६, २०७४ । सामान्य परिमार्जनसहित ।]