पहाडी गुञ्जन

-यमबहादुर दुरा

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले ‘पहाडी जीवन’ निबन्धमा पहाडको अर्ग्यानिकपन र संघर्षशील जीवनको मीठो वर्णन गरेका छन् । उनले लेखेका छन्, ‘यहाँ कृतिमता छैन...। जीवन प्राकृतिक छ, चाल रसिलो, फराकिलो । ... काम नगरी खान कसैको बूता हुँदैन...।’

कूल भूभागको ८३ प्रतिशत हिस्सा डाँडाकाँडाले ढाकेको नेपालको पहाडी भूभाग लोकगीतको खानी हो । त्यहाँ सुमधुर सङ्गीत छ । पहाडको उकाली–ओराली र देउराली–भञ्ज्याङका देवीदेउरालीसँग सङ्गीतले युगौंदेखि मितेरी साइनो गाँस्दै आएको छ । गाउँमा आधुनिकताको लहर आउनुभन्दा अघि रैथाने लोकभाकाहरूको रन्कोले पहाडी जनजीवनमा रौनक थपिदिन्थ्यो ।

सङ्गीतसम्बन्धी विदेशी अध्येताहरूले भन्ने गरेका छन्, नेपालका पहाडी भेगका गीत धेरै सुमधुर हुन्छन् । नेपालको पाखा–पखेरामा गुञ्जिने मोहनी लोकभाकाहरू यसका साक्षी हुन् । नेपालको साङ्गीतिक वातावरणलाई गुल्जार बनाउँदै जनजनको गलामा गुञ्जिएका धेरैजसो लोकभाका पहाडकै भावभूमिमा कोरलिएका छन् । ती लोकभाकामा पहाडी जीवनको जीवन्त तस्बिर प्रतिविम्बित हुन्छन् ।

देवकोटा पहाडको नृत्य र गीतको मुक्तकण्डले प्रसंशा गर्छन् । उनी ‘पहाडी जीवन’ निबन्धमै लेख्छन्, ‘नृत्यमा नै पहाडी जीवनको सभ्यता छ, नृत्यमै यसको प्राकृतिक चाल छ, मानिसका गोडा कल झैं ओर्लन्छन्, हावा झैं चढ्दछन् र कामबाट फुर्सद पाउना साथ ती गोडा नाच्तछन् । पुराना–पुराना गीतहरू मुरलीमा बज्दछन्, कोरस चल्दछ र श्रमको जीवन संङ्गीतमय बनेर सबै पहाडी चिडियाका स्वर मिलेझैं अविदित अर्थले गुनगुनाउन थाल्दछन् ।’

संसारभर पहाडका गीत गाइन्छन् । खासगरी पहाडी भूश्रङ्खला भएका ठाउँमा पहाडका गीत भरनाले पैदा गरेको सङ्गीत झैं गुञ्जिन्छन् । रकी माउन्टेन, आल्पस पर्वतजस्ता विश्वचर्चित पर्वत श्रृङ्खलाहरूबारे धेरै गीत बनेका छन् । ‘हाइ अन अ माउन्टेन’, ‘रकी टप’, ‘ब्लु रिज माउन्टेन्स्’, ‘टेनिसी माउन्टेन होम’, ‘बिग रक क्यान्डी माउन्टेन’, ‘रकी माउन्टेन वे’, ‘फगी माउन्टेन ब्रेकडाउन’ जस्ता पहाडसँग नाता गाँस्ने  गीतहरू चर्चित छन् । अमेरिकी गायक मार्ले ट्राभिस (सन् १९१७–१९८३) ले सन् १९४७ मै  पहाडी लोकगीतहरूको संगालो  ‘फोकसङ्ग अफ द हिल्स’ निकालेका थिए । यस्ता गीतहरूको सूची निकै लामो छ ।

नेपालमा २०२४ सालमा लेकाली समूह गठन भयो, जसमा हिरण्य भोजपुरे, उर्मिला श्रेष्ठ, निर्मला श्रेष्ठ, गणेश रसिक, तीर्थ सेरचन, न्युच्छेबहादुर डङ्गोल र नीरा श्रेष्ठ सामेल भएको अभिलेख भेटिन्छ । हाल क्रियाशील नरहेको यो समूहले पहाडी पाखारेखाका जीवनशैली झल्कने गीत गाएर लोकहृदयमा आफ्नो ठाउँ सुरक्षित राख्यो ।

पहाड जति सुन्दर र मनोरम छ, त्यति नै क्रूर पनि । संर्घष नचिन्नेको अस्तित्वलाई पहाडले स्वीकार नै गर्दैन । चुनौती र संर्घषलाई आत्मसात गर्नेहरूलाई मात्र पहाडले माया गर्छ र उसको अस्तित्व स्वीकार्छ । त्यसैले, पहाडको अर्को नाम संघर्ष पनि  हो । घामसँग छायाँ आएजस्तै पहाडी जीवनसँग स्वाभाविक रूपमा संघर्ष  जोडिएर आउँछ ।

पहाडका बासिन्दा पहाडको सुन्दर काखमा रमाए पनि कतिपय अवस्थामा पहाड (डाँडाकाँडा) प्रति उनीहरूको एकप्रकारको विद्रोहभाव पनि छ । पहाडले आवगमनमा बाधा पैदा गर्छ, सञ्चारमा अवरोध पैदा गर्छ । कतिपय अवस्थामा कतिपयले पहाडको उपस्थितिलाई रूचाएको पाइँदैन । ‘तिम्लाई हाम्लाई छेकने डाँडोलाई लगे हुन्थ्यो पैह्रोले सलल’, ‘अल्को डाँडा नभए हुनिथ्यो, मै बोलेको मायाले सुन्निथ्यो’ जस्ता गीतमा पहाडप्रति प्रत्यक्ष वा परोक्ष किसिमको विद्रोही भाव भेटिन्छन् ।

'यो  प्रविधिले साथ दिएको युग हो । सात समुन्द्रपारि भएका आफन्तजनसँग अनुहार अनुहार हेर्दै भिडियो च्याट गर्ने जमाना आइसक्यो । हिजो कहाँ यस्तो थियो र ? एउटा सानो डाँडोले छेकिदिँदा हितैषीसँग वर्षौं देखभेट हुन नपाउने अवस्था आउँथ्यो । ‘धान-धान पहेँलै, यो पापी डाँडाले छेक्यो मायालाई’, ‘न त तिम्ले न मैले देखने, अल्को डाँडा बीचैमा छेकने’ जस्ता गीत त्यसै बनेका होइनन् ।

नेपाली जीवनमा पहाड यथार्थ हो । हाम्रो पहाड भन्नाले अग्ला पर्वत वा हिमालय श्रङ्खला मात्र बुझिँदैन । पहाडको दायरा फराकिलो छ । सामान्य बुझाइमा अग्लाहोचा डाँडाकाँडा पनि पहाडमै पर्छन् । पहाडले जीवनका सबै आयामलाई छुन्छ । एकतिर पहाडले जीवनदायिनी प्रभाव छाड्छ भने अर्कोतिर यसले चुनौतीकको पहाड पनि खडा गर्छ ।

पहाडले भौगोलिक विकटता जन्माउँछ । कतिपय अवस्थामा पहाड मौन ‘भिलेन’ भएर उभिन आइपुग्छ । आफ्नो मानिससँग भेटघाट गर्न सजिलो हुन्न । यस्तो अवस्थामा आफ्नो हितैषीलाई पाउन कोही क्रान्तिकारी रूपमा देखाउँदै डाँडै फोर्न तयार हुन्छन् भने कोहीचाहिँ सम्झौतापरस्त बनेर आफ्नो मान्छेलाई घरै सार्न सल्लाह दिन्छन् । ‘यो मायालाई मै लान्छु चोरेर अल्को डाँडा मेसिनले फोरेर’ र ‘तिम्लाई टाढा मलाई नि टाढा, माछीकाँडे डाँडैमा घर सार’ ले क्रमशः क्रान्तिकारी भाव र सम्झौतापरस्त भाव झल्काउँछन् ।

हाम्रा लोकगीतमा पहाड (हिमाल वा डाँडा) झुल्किरहन्छ । कहिलेकाहीँ गीतको अन्त्यानुप्रास मिलाउनका लागि मात्र गीतमा पहाड झुल्किन्छ । गीतको मूल भाव अर्कैतिर लक्षित रहन्छ । ‘हिमालचुली पल्लोपट्टि छङछङ गर्ने खोला, लुकीचोरी लाको माया नभन्दिनू होला’, ‘तुर्लुङडाँडा लाँकुरी चौतारी, छुट्यो मेरो हितैको दौंतरी’ जस्ता गीत यही श्रेणीमा पर्छन् ।

हरेकको जीवन पहाडसँग जोडिन्छ । छोरीचेली अपवाद बन्ने कुरै भएन । गाउँबस्तीका छोरीचेलीले आफ्ना जीवन र डाँडाकाँडालाई घोलेर भाका हाल्दै आएका छन् । लोकगायिका कविता आलेले छोरीचेलीको मर्मलाई गीतमा बेजोड किसिमले समेटेकी छिन् । कुनै समयमा उनको स्वरमा रेडियो नेपालबाट बज्ने ‘सरमा सर सुइटरै बुन्नु फलामे सुइरोले, डाँडामा बसी घर हेरुँ भन्दा छेक्यो नि कुइरोले’, ‘सिर्सिरे डाँडाको फिर्फिरे हावा उडायो पछ्यौरी, सातडाँडा काटी दिएर बाबा रुवायौ यसरी’ जस्ता  गीतका हरफमा बलात् पराइघरमा हुत्याइएकी चेलीको मनोभाव उर्लिएका छन् ।

यी गीत अहिलेको डिजिटल युगमा त्यतिविधि सान्दर्भिक छैैनन् । तर, समयको कुनै कालखण्डमा भयानक सान्दर्भिक थिए । विगतमा सम्पर्कका लागि न कुनै माध्यम थियो, न त सुविधायुक्त बाटोघाटो नै । एउटा सानो झलुङ्गो नहुँदा एउटै खोलाको अल्लो र पल्लो किनारा एक-अर्कामा परदेश जस्तो बन्थ्यो । ज्यान हत्केलामा राखेर ज्यानमारा खोला तर्नुपर्‍थ्यो। वर्तमानले असान्दर्भिक बनाउँदै लगे पनि विगतमा यी गीतको मर्म निकै सघन किसिमको थियो ।

हाम्रा असंख्य पहाड–पर्वतले नेपालीजनको सुस्केरा युगौंदेखि सुन्दै आएका छन् । यी सुस्केरा पहाडहरूमा प्रतिध्वनित हुँदै आएका छन् । पहाडका पाखारेखा र कुना–कन्दरामा गुञ्जिँदै आएका यी लोकसुस्केराहरूको अभिलेखन र खोज–अनुसन्धान अपेक्षित छ, जसले हाम्रा भावी सन्तानलाई पहाडी जीवनशैलीबारे चिरपर्यन्त मार्गदर्शन गर्न सकुन् ।

[साभार : लोकसंवाद । २०७६ साल वैशाख ६ गते । परिमार्जित संस्करण ।]

[अद्यावधिक : २०७६।०१।१५, २०७७।०४।०७]