Sunday, November 6, 2011

खजे दुराः राष्ट्र र राष्ट्रियताका सन्दर्भमा सम्झनलायक व्यक्तित्व

-यमबहादुर दुरा

विश्व मानचित्रमा नेपालको विशिष्ट स्थान नेपालका थुप्रै विशिष्टताहरुमध्ये चङ्गुलबाट साम्राज्यवादीहरुको बँच्न सक्नु पनि एक हो विश्वका धेरैजसो मुलुक साम्राज्यवादीहरुको कब्जामा परेर पराधीन बनेको अवस्थामा पनि नेपालको सार्वभौमिकता अक्षुण्ण रह्यो नेपाल भौगोलिक हिसाबले सानो भए पनि सामरिक सांगठनिक हिसाबले बलियो भएकोले नै साम्राज्यवादीहरुको हस्तक्षेपको शिकार हुनु परेन  

यसको अर्थ हो-हाम्रो राष्ट्रियताको जग बलियो थियो, जुन हामी सबै नेपालीका लागि गौरवको विषय हो हाम्रो राष्ट्रियताको जग त्यसै बलियो भएको थिएन थुप्रै अग्रजहरुको योगदानबाट हाम्रो राष्ट्रियताको आधार बलियो बनेको थियो यो तथ्य हरेक राष्ट्रप्रेमीले भुल्नै नहुने पक्ष हो

राष्ट्र राष्ट्रियताको प्रसंग कोट्याउँदा खजे दुराको नाम पनि उल्लेखनीय हुन आउँछ उनले राष्ट्र राष्ट्रियताका पक्षमा खेलेको भूमिका प्रशंसनीय देखिन्छ खजे दुराले शाहवंशीय राजसंस्था स्थापना गर्नमा अतुलनीय योगदान दिएको पाइन्छ यद्यपि, अहिले शाहवंशीय राजसंस्थाको विघटन भइसकेको हिजोका राजा आज जनता जनार्दन भइसकेका छन् विगतका क्रियाकलापहरुका कारण राजसंस्था धेरै हदसम्म आलोचित पनि यो कुरा एउटा बेग्लै विश्लेषणको पाटो हो

त्यतिबेलाका राजसंस्थाका संस्थापकहरुको नियत खोटो थियो भनेर आरोप लाउने कुनै आधार छैन त्यो कदम नितान्त असल मनासयका साथ आँटिएको राष्ट्रनिर्माण अभियान थियो कालान्तरमा राजसंस्था पथभ्रष्ट हुनुमा राष्ट्रनिर्माता खजे दुरा उनका सहकर्मीहरु दोषी छैनन्

यहाँनेर, विस्मृत बनिसकेको खजे दुराको योगदानलाई फेरि एकपटक पछाडि फर्केर चियाउने कोसिस गरौं इतिहासका पानाहरुमा उल्लेख भएअनुसार बाइसे चौबीसे राज्यकालको एक कालखण्डमा तत्कालीन लमजुङ आन्तरिक किचलोमा फसेको थियो परिणामस्वरुप राज्यको शक्ति क्षीण हुँदै थियो त्यतिबेला सत्तासीन शासकसित जनता खुसी थिएनन् जनता राजनीतिक नेतृत्वको विकल्पको खोजीमा थिए यसको नेतृत्व खजे दुरा उनका सहकर्मीहरुले गरे

खजे दुराले कास्कीका तत्तकालीन राजा कुलमण्डन शाहका छोरा  यशोव्रह्म शाह (जो जसभू शाह नामले पनि परिचित छन्) लाई ज्याबीमा बोकेर ल्याए यस क्रममा कुसुमाकर, चामु धिंगल, लक्ष्मण दुरा, नारान दुरालगायतका पूर्खाहरुले खजे दुरालाई दिलोज्यानले सघाएका थिए  

यति धामा गरेर ल्याएको राजालाई लमजुङको दुराडाँडास्थित भाँगु गाउँमा रहेको एक ढुङ्गामा सिंदुरजात्रा गरी राजगद्दीमा बसाएको थियो त्यो ढुङ्गा आजकल 'सिंदुरे ढुङ्गा' नामले परिचित  विसं. १५५० असार १५ गते यशोव्रह्म शाहलाई लमजुङको राजगद्दीमा बसालेको अभिलेख यसरी नेपालमा शाहवंशीय राजसंस्थाको स्थापना भएको थियो

हामीले गहिरिएर विचार गर्ने हो भने त्यतिबेलाको राजनीतिक घट्नाक्रमले राजसंस्थाको स्थापनाको सँगसँगै नेपाल राज्यको अटल जग पनि बसालेको देखिन्छ राज्यको मियोको रुपमा राजसंस्थालाई खडा गर्ने काम खजे दुरा उनका सहकर्मीहरुले गरे  

लमजुङमा स्थापना गरिएको राजसंस्थाका उत्तराधिकारीहरु गोरखासम्म विस्तारित भयो त्यहींबाट नेपाल एकीकरण अभियान शुरु भयो यद्यपि त्यस अभियानले नेपाललाई भौगोलिक रुपमा मात्र एकीकरण गर्यो, सांस्कृतिक रुपमा एकीकरण गर्न सकेन भन्ने विचार पनि उत्तिकै बलियो गरी आएको यसमा विचारविमर्श गर्न सकिने ठाउँ

त्यतिबेलाको राजनीतिक दाउपेच जेसुकै भएपनि त्यसले राज्यसंयन्त्रलाई कमजोर हुन नदिई राष्ट्र्र राष्ट्रियता बचाउने काम गरेका थिए, हाम्रा पूर्खाहरुले यसमा हामीले गौरव गर्नुपर्छ

खजे दुराको गौरवगाथा जोगाउने दिशामा राजनीतिज्ञ एवम् अग्रज समाजसेवी श्रीकान्त अधिकारीले दिनुभएको योगदान वन्दनीय विस्मृत बनिसकेको इतिहासलाई खोजखनिज गरेर दुराडाँडास्थित च्यानपाटा बजारमा खजे दुराको शालिक उभ्याउने काम उहाँकै अगुवाइमा भएको थियो स्थानीय सर्वोदय माविको रजत जयन्तीको अवसरमा वि.सं. २०३३ मा खजे दुराको पूर्ण कदको शालिक नेपाल सरकारका तत्कालीन परराष्ट्र सचिव यदुनाथ खनालले अनावरण गर्नुभएको थियो  

त्यस स्थानमा खजे दुराकै नाउँमा एउटा पार्क पनि निर्माण गरिएको , जुन खजेपार्क नामले परिचित , आजकल स्मरणीय , च्यानपाटा बजार खजे दुराको समाधिस्थल मानिन्छ स्थानीय गाउँको नाम खजेगाउँ रहेको सम्भवतः यो खजे दुरा बस्ने गाउँ थियो खजे गाउँमा कालिकाको मन्दिर त्यस मन्दिरमा खजे दुराले पूजाअर्चना गर्थे भन्ने भनाइ

वि.सं. २०३३ देखि हरेक वर्षको कात्तिक २१ गते 'खजे दुरा स्मृति दिवस' मनाउने परम्परा पनि शुरु गरिएको थियो सशस्त्र संघर्ष चर्किंदै जाँदा खजे दुरा स्मृति दिवस  मनाउने क्रम रोकियो लोकतन्त्रको आगमनपछि सो दिवस मनाउन पुनः शुरु भएको तर राष्ट्रिय पर्वको रुपमा मनाइनुपर्ने सो दिवस स्थानीय रुपमा मात्र मनाइने गरिएको त्यो पनि नितान्त पातलो उपस्थिति तामझामरहित अवस्थामा । यो एउटा दु:खद अध्याय हो  

दु:खको कुरा, खजे दुरा सबैको प्रेरणापुञ्ज हुनुपर्नेमा दुराहरुको मात्र प्रेरणापुञ्ज भएझैं देखिन्छ । यसमा सबैले अपनत्वको भावना विकास गर्नुपर्ने भएको छ । 

वास्तवमा खजे दुरा स्मृति दिवस देशभरि नै गौरवपूर्ण वातावरणमा मनाइनुपर्छ यसो भएमा मात्र राष्ट्र राष्ट्रियताका पक्षमा उनले दिएको योगदानको साँचो अर्थमा कदर भएको मानिनेछ खजे दुराका सम्बन्धमा हामी के कुरामा प्रष्ट हुन आवश्यक भने उनी दुराडाँडावासी दुराहरुका मात्र पूर्खा होइनन्, सगम्र नेपालीका पूर्खा हुन्


यिनै पक्षहरुलाई मनन गर्दै सर्वोदय उमाविको राष्टपति डा. रामवरण यादव समक्ष दुरा समुदायको छाता संगठन 'दुरा सेवा समाज' ले एक स्मरणपत्र पेश गरेको सर्वोदय ६० औं वार्षिकोत्सव (हीरक महोत्सव) उद्घाटन समारोहमा दुराडाँडामा पुग्नुभएका राष्ट्रपतिसमक्ष पेश गरिएको स्मरणपत्रमा खजे दुरालाई राष्ट्रिय विभूति घोषणा गर्न माग गरिएको  

समाजका तत्कालीन अध्यक्ष लोकबहादुर दुराले २०६९ साल कात्तिक २० गते पेश गर्नुभएको स्मरणपत्रमा  भनिएको : 'खजे दुरालाई हामीले राजसंस्थाको संस्थापकको रूपमा भन्दा पनि देशको राजनीतिक स्थितरता स्वाधीनताका लागि कर्मक्षेत्रमा होम्मिने योद्धाको रूपमा बुझिनुपर्छ यसैअनुरुप उनको चरित्रचित्रण गरिनुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता '

समयको प्रवाहसँगै देशमा थुप्रै 'साइबर फेष्टिबलहरु भित्रिएका छन् हामी हुलवादको पक्षधर भएकाले विविधतामा निम्त्याउने यस्तासाइबर फेष्टिबलहरु फूलबारीका रङ्गीचङ्गी फूलहरुजस्तै शोभायमान सुन्दर छन्, हाम्रा लागि तर बहिरी चाडबाडको मोहजालले हाम्रा मौलिक रैथाने चाडबाडहरुलाई बिरानो बनाउँदै लगेको  

खासगरी हाम्रा राष्ट्रनिर्माताहरुका सम्झनामा मनाइने चाडबाड हरघडी बिरानो बन्दैछ योचाहिँ एउटा नमीठो पक्ष हो बाहिरका राम्रा कुरा पनि अनुशरण गरौं हाम्रा राम्रा कुराहरुलाई पनि नभुलौँ भन्ने मेरो आशय हो

विडम्बना नै भन्नुपर्छ - जसले तयार गरेको धरातलमा उभिएका छौं, उसैलाई सिध्याउने परिपाटी विकास भएको यसलाई 'माकुरे संस्कृति' को परिचायकको रुपमा चित्रण गर्दा अत्युक्ति नहोला खजे दुरालगायतका हाम्रा राष्ट्रनिर्माताहरुको सम्झनामा मनाइने स्मृति दिवसहरुलाई राष्ट्रिय चाडकै रुपमा मनाउनुपर्छ  

यसले हामीलाई एकतिर हाम्रा सङ्घर्षशील पूर्खाहरुलाई सम्मान गर्न प्रेरित गर्छ भने अर्कोतिर विस्मृत बन्ने तरखरमा रहेको गौरवपूर्ण इतिहाससँग अद्यावधिक हुन सघाउँछ यसर्थ हाम्रा राष्ट्रनिर्माताहरुलाई हामीले खोजिखोजी सम्झनुपर्छ तबमात्र खजे दुरालगायतका तमाम प्रातः स्मरणीय पूर्खाहरुप्रति सच्चा श्रद्धाभाव भल्किनेछ  


[साभार : नेपाली पोष्ट  (नोभेम्बर ०४, २०११) परिमार्जित संस्करण]

 [अद्यावधिक :  २०६८।०७।२८, ०६८।०८।०६, ०६८।०८।१४, ०६८।१०।०५, ०६८।१०।१३, ०६८।१०।१५, २०६९।०२।२९, २०६९।०७। १७, २०६९।०८। ०१, २०७०।०७।२०, २०७०।०७।२४, २०७०।१२।०४, २०७१।०३।०३, २०७१।०३।२२, २०७१।०३।२४, २०७४।०७।२१]

3 comments:

  1. खजे दुराको राष्ट्र एकिकरणकॊ पहलकदमी र सच्चा राष्ट्रभक्तले निर्वाह गरेको मूल्यमा तुलना गर्न नसकिने यो भूमीकाले जो कोही नेपाली लाई पनि देश र जनताका लागी केही गरौं भन्ने भावना जागृत गराउँछ भन्ने मैले महसुस गरेको छु ।
    एकातिर खजेदुरा जस्ता देशभक्तको गाथा हामी माझ छ भने अर्को तर्फ नेपाली जनताले लोकतान्त्रिक पद्धतिको अभ्यास नै गर्न नपाएको विकराल स्थीति पनि हाम्रो सामु छ । बढ्दो अराजकता दण्डहीनता राजनैतिक अस्थीरता र राजनिति कर्मीहरुको जनताप्रतिको घट्दै गएको दायित्ववोधले झन झन स्थीति गम्भीर भएको यो परिस्थीतिमा खजे जुराको राष्ट्रप्रतिको योगदानले राष्ट्र साचालकहरु प्रति सुमार्ग प्रदान गर्नै छ भन्ने अपेक्षा सहित लेखकप्रति आभार प्रकट गर्दछु ।

    बिनोद देव

    ReplyDelete
  2. Dai,

    Thank you very much for this article. Now many Nepalese will learn about the brave Khaje Dura and his work which were never properly documented in books. He was the unsung hero of Nepal and we must do what we could do to spread it to the wider audience.

    Jai Khaje Dura

    ReplyDelete
  3. Thanks everyone for your comments.

    I would like to address the concern raised by Kiran Bhai.I am also equally surprised why the previous statue was replaced by the second one.

    There seems some lapses in coordination and consultation processes while constructing the second statue.

    ReplyDelete