पहिचानको राजनीतिक व्यवस्थापन

-यमबहादुर दुरा

‘संविधानसभा सदस्य निर्वाचन, २०७०’ को परिणामले नेपालको राजनीतिक एवम् सामाजिक परिदृश्यमा एउटा मननयोग्य सन्देश बोकेर आएको छ । संघीयता, जातीय परिचान तथा धर्मनिरपेक्षताका मामिलाहरूलाई जोडतोडका साथ उठाउने नेकपा एमाओवादीले गहिरो पराजय भोग्नु र यी मामिलामा तुलनात्मक रूपमा अनुदार ठानिएका नेपाली काङ्ग्रेस र नेकपा एमालेले ठूलो आकार ग्रहण गर्नुले नेपालको राजनीतिक एवम् सामाजिक परिदृश्यमा विशेष अर्थ राखेको देखिन्छ ।

संघीयता र जातीय परिचानका मामिलाहरूबारे पार्टीभित्र सङ्घर्ष चर्काएर नेकपा एमालेबाट बाहिएका अशोक राईको संघीय समाजवादी दल र पार्टीभित्र अन्तरिक सङ्घर्ष गरेर पनि एमालेभित्रै रहेर चुनावमा होम्मिएका पृथ्वीसुब्बा गुरुङजस्ता नेताहरूले पराजय भोग्नु र हिन्दू राज्य एवम् राजतन्त्रको नारा दिने दक्षिणपन्थी शक्तिले पूर्वी क्षितिजमा उदाउने तरखर गर्नुलाई मूलतः जातीय परिचान तथा धर्मनिरपेक्षताका अजेण्डाहरूको अवसानको रूपमा अथ्र्याउन थालिएको छ ।

अब प्रश्न उठ्छ, त्यसो भए जातीय परिचान तथा धर्मनिरपेक्षताका अजेण्डाहरू साँच्ची नै नामेट नै भएका ह्न् त ? चुनावी परिणाममा स्वाभाविक रूपमा जनमत प्रतिविम्बत भए पनि विजयीबाहेकका दलका पक्षमा खसेका मत पनि जनमत नै हो भन्ने तथ्य पनि उत्तिकै मननयोग्य पक्ष हो । विजयीइतर दलका पक्षमा खसेको मतले पनि समाज निर्माणमा अर्थ राख्न भन्ने मान्यतालाई लोकतन्त्रमा स्थान दिइन्छ । यो नै लोकतन्त्रको अर्को सुन्दर पक्ष हो ।

चुनावी परिणाममार्फत दृष्टिगोचर भएको यो नवीनतम् परिदृश्य नेपाली समाजमा विकसित उहापोहपूर्ण राजनीतिक तथा सामाजिक घटनाक्रमहरूको पछिल्लो स्वरूप हो, जसले बहुलवादी नेपाली समाजको उर्लँदो वैचारिक ज्वारभाटाको प्रतिनिधित्व गर्छ । अर्को शब्दमा भन्दा विविधतापूर्ण नेपाली समाजमा विद्यमान विरोधाषपूर्ण विचारहरूको लुकमारी खेल हो । नेपालको राजनीतिक रङगमञ्चमा देखापरेको लुकमारीको यो खेल यत्तिकैमा टुङ्गिने छाँट देखिँदैन ।

यो लुकमारी खेल तबसम्म चलिरहने देखिन्छ, जबसम्म वैचारिक संघर्षमार्फत व्यक्त भएका नेपाली समाजको चुलिँदो आकाङक्षाहरूको सही व्यवस्थापन हुँदैन । देशको राजनीतिक शक्तिले नगारिकका आकाङ्क्षाहरूलाई व्यवस्थापन सक्नुपर्छ । नागरिकका आकाङ्क्षाहरूको समयमै सही व्यवस्थापन नहुँदा देशमा केही रमाइला परिदृश्यहरू पनि देखापरे । यसपटकको चुनावमा ‘सूगा’, ‘रूगा’ ‘बाछी र गाछी’, ‘दाइ र गाई’ जस्ता नाराहरू जन्मिए ।

यी नाराले एकतिर दलीय राजनीतिसँग त्यति मेल नखाने ‘क्रस–भोटिङ’ को प्रवत्तिलाई स्थापित गर्न खोजेको देखिन्छ भने अर्कोतिर यसले अलिकति त्रास, अलिकति व्राह्मणवादी अहङ्कार, अलिकति पुरातनवादी सोंच र अलिकति अन्यमनस्कमिश्रित सामाजिक मनोविज्ञानलाई पनि प्रतिनिधित्व गर्न खोजेको प्रतीत हुन्छ । विश्व मानचित्रमा नेपाल सानो भए पनि नेपालको सामाजिक विविधता विशाल छ, जुन हाम्रो अमूल्य सम्पत्ति हो । संसारकै शक्तिशाली राष्ट्र मानिएको अमेरिकाको जादुमय प्रगतिको एउटा कारण हो, सामाजिक विविधताको कदर र व्यवस्थापन ।

उनीहरू सामाजिक विविधतालाई सम्पत्ति ठान्छन् । त्यसैले त उनीहरू ‘डाइभर्सिटी भिसा’ चिठ्ठामार्फत् बेग्लै सामाजिक र सांस्कृतिक पृष्ठभूमि भएका अरू देशका मानिसहरूलाई हरेक वर्ष स्वागत गरेर आफ्नो देशको नागरिक बनाउँछन् । सांस्कृतिक विविधताले समाजलाई रसिलो र भरिलो बनाउँछ भन्ने अमेरिकी विश्वास निरन्तर जारी छ । अब हाम्रै नेपालको कुरा गरौं । सामाजिक विविधता देखेर हामी निरन्तर डराइरहेका छौं । नागरिकका जातीय पहिचनको कुरा गर्दा रगतको खोलो बग्ने र देश टुक्रिने डरले हामी लुगलुग कामिरहेका छौं । बनको बाघले खानु कता छ कता, हामीलाई मनको बाघले खाइरहेको छ । सबैभन्दा पहिले हामी सबै नेपाली हौं । जनजातिहरूलाई पनि देशको माया छ ।

आजसम्म देश टुक्र्याउने कुरा कसैले गरेका छैनन् । कसैले भावावेगमा देश टुक्र्याउने र रगतको खोलो बगाउने कुरा गरेको छ भने त्यो परालको रुन्को बलेको भन्दा बढी केही होइन । बरु देशलाई भित्रभित्रै खोको तुल्याउने विदेशी शक्तिका उपासकहरूबाट पो देशलाई खतरा छ ।

 हामी मध्ययुगीन नेपाली होइनौं, एक्काइसौं शताब्दीको लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यताप्रति सचेत नागरिक हौं । पहिचानको नाममा कसैलाई देशनिकाला गर्ने र आँखा फोर्ने काम कसैले गर्न पाउने छैनन् । तर यहाँ पहिचानको कुरा गर्नेबित्तिकै कोकोहोलो मच्चिने गरेको छ ।

मानौं, पहिचानको कुरा गर्ने बित्तिकै रणसंग्राम मच्चिइहाल्छ । पहिचानसँग डराउनुपर्ने कुनै कारण नै छैन । समुदायको नाम र जीवनशैली नै पहिचान हो । यसमा योभन्दा बढी कुरा छैन । लोकतान्त्रिक नेपालमा अलोकतान्त्रिक चरित्र देखिन थालेको छ । ‘नाम मेरो, गाउँ तेरो’ भनेजस्तो हो, पहिचान । दुराडाँडामा बस्ने बाहुन र बाहुनडाँडामा बस्ने गुरुङले जातीय पहिचान र साम्प्रदायिक सदभावको राम्रो उदाहरण दिएका छन् । यिनै भौगोलिक एवम् सांस्कृतिक विशेषताहरूको आधारमा अब बन्ने संघीय राज्यको नामाकरण गर्दा के अनिष्ट हुन्छ ?

विगतदेखि चलिआएको नामसित जोडिएको पहिचानको सवालसँग डराउनुपर्ने के कारण छ ? यसरी नामाकरण गर्दा स्थानीय समुदायको सम्मान गरेको ठहरिन्छ । विगतमा भाषिक एवम् सांस्कृतिक रूपमा उत्पीडनमा परेका समुदायको पहिचानलाई आत्मसात गर्दा राष्ट्रियता एकता अझ मजबुत बन्छ । विविध संस्कृतिहरूको गठजोड नै सिङ्गो नेपाली संस्कृति हो । त्यसैले नेपाललाई बलियो तुल्याउन नेपालका विविध संस्कृति र समुदायहरूलाई मायाममताले कख्याउनै पर्छ ।

यो नै पहिचानको सर्त हो । अहिले नेपालको राजनीतिक ढिकीमा जनजाति समुदायका लागि भनेर फलामे च्यूरा कुटिँदैछन्, जसलाई चपाउन जनजाति अधिकारकर्मी र अभियन्ताहरूलाई हदैसम्म कठिन हुनेछ भनिँदैछ । नागरिकका आकाङ्क्षाहरूलाई पक्ष र प्रतिपक्षको विचारधाराको रूपमा चित्रण गरिँदैछ । नेपाली नागरिकका पहिचानसित गाँसिएका आकाङ्क्षाहरूलाई पक्ष र प्रतिपक्षको विचारधाराको रूपमा रूपमा हेर्ने काम नै गलत हो ।

यसलाई सम्पूर्ण नेपालीको साझा आकाङ्क्षाको रूपमा आत्मसात गरिनुपर्छ । यसो भएमा मात्र नागरिकका आकाङ्क्षाहरूको सही व्यवस्थापन हुनसक्छ । समाजमा समुदायहरू स्वाभाविक रूपमा आकाङ्क्षी हुन्छन् । समुदायको आकाङ्क्षालाई तेजोबध गरेर समस्याको समाधान हुँदैन । यसले समस्याको समाधान गर्दैन, बरु समस्यामाथि समस्या थप्छ । विश्वका थुप्रै दृष्टान्तहरूले यसलाई पुष्टि गरेका छन् । समुदायको आकाङ्क्षालाई सही व्यवस्थापन गरेमात्र समस्याको गाँठो फुकिन्छ । समस्याको गाँठो भावावेगबाट फुकिँदैन । यसका लागि राजनीतिक र सामाजिक सुझबुझ जरुरी छ ।

यसो भएमा मात्र विविधताले भरिएको नेपाली समाजको सुन्दरतालाई बचाउन सकिन्छ र नेपाली नागरिकको उर्लँदो आकाङ्क्षाको सही व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । नागरिकलाई आकाङ्क्षाहरूले भरिएको सपना देखाउने तर नागरिकका सपनालाई विपनामा परिणत गर्न प्रयास इमान्दार प्रयास भूल राजनीतिक नेतृत्वबाटै भएको हो ।

यही भूल भूसको आगोमा परिणत भइरहेको छ । अब यसलाई निभाउने काम राजनीतिक नेतृत्वले नगरी सुखै छैन । अनि, भुसको आगो निभाउन भुस र आगोको प्रकृति नबुझी हुँदैन । सबैलाई चेतना भया ।

[ साभार: राजधानी दैनिक  ( मंसिर १२, २०७०) ।