–यमबहादुर दुरा
भदौरे झरीले निथ्रुक्कै भिजेको काठमाडौंमा एक बिहान भेट हुँदा अमरविरही गुरुङ हाँसीखुुसी देखिन्थे । धेरैलाई अतीतप्रति गुनासो हुन्छ, तर भने अतीत सम्झेर वर्तमानमा रमाइरहेका रहेछन्, भविष्यको चिन्ता अन्त कतै छाडेर ।
‘स्याउली पलाइछ, नरोऊ न निरमाया सुख कोलाई छ’, ‘सलल बग्यो गण्डकी...’, ‘खोली रसायो...’, ‘मौरी भुल्यो फूलको रसैमा...’, ‘गोगनपानीमा...’ जस्ता गीतले लोकगीत अनुरागीहरूलाई भुतुक्कै पारेका उनी यतिबेला शान्त छन् । ६३ वर्षको उमेरले पनि गुरुङलाई यो अवस्थामा पुर्याएको हुनुपर्छ । तर, जसै कसैले विगत सम्झाइदिन्छन्, उनी रौसिहाल्छन् ।
‘त्यो जमानाको कुरै बेग्लै । परालको टौवामुनि बसेर तीन दिनसम्म गीत गाइन्थ्यो । सम्झँदा कथाजस्तो लाग्छ’, ५० भन्दा बढी लोकदोहोरी अल्बममा स्वर भरेका उनी भन्छन्, ‘अहिलेका भाइबहिनीहरूले ‘तीनदिनसम्म पनि गीत गाइन्छ र’ भन्छन ।’ गुरुङका दृष्टिमा मनोरञ्जनका धेरै विकल्प नभएको त्यतिबेलाको समाजमा लोकगीतले उच्चस्थान ओगटेको थियो । कला र गला भएका प्रतिभाहरू पनि प्रशस्त थिए ।
‘मलाई त गाउँघरकै पुराना गायिकाहरूसँग गाउन मन पर्छ । कालो अक्षर नचिनेका उनीहरूको मुखको सरस्वतीको बास छ ।’ उनी मनोभाव प्रकट छन् । गायिका भनेर नचिनिएका ती गायिकाहरूको श्लील, सरल, विनयशील र भावुक व्यवहारबाट आज पनि उनी असाध्यै प्रभावित छन् । तिनका हृदयमा छचल्किएका भावुकताको छालले उनको हृदयको अन्तरकुन्तरलाई छोइरहन्छ ।
तिनका गलाबाट नपत्याउँदो किसिमले निस्कने उच्चकोटिको भावुक र विनयशील भावोद्गार सम्झेर उनको मन गाउँघरतिरै पुग्छ । ‘मेरो माया काँबाट आउनुभो, मेरो लागि के दुःख पाउनुभो’, ‘मै गीत गाउँ कि, सुनखानीमा पितलु मिसाउँ कि’, ‘मायासँग भेट भयो बेलुकी, रेशम–गोली धागोले जेलुम् कि’, ‘यो मायालाई देखने बित्तिकै, लाग्यो मलाई झुल्केघाम जत्तिकै’ जस्ता मर्मैमर्मले भरिएका भावोद्गार प्रकट गर्ने गुमनाम गायिकाहरूप्रति उनी असीम श्रद्धाभाव पोख्छन् ।
आफ्ना छोरी–बुहारीहरूलाई आमा–बा र सासू–ससुराले नै गीत गाउन प्रेरित गर्ने उदार समाज पनि उनले धेरै देखे । गीतको जातै मोहनी । गीतको माध्यमबाट भावना साटासाट गरेपछि थाहै नपाई भावनात्मक सामीप्य बढ्न जाने । घर फर्कने बेलामा छुट्टिन नसकेर रुवाबासी चल्ने । उनी यस्तै किस्सा सुनाउँछन् ।
‘गीतको खालबाट छुट्टिएर बिदावादी हुने बेलामा असाध्यै मुश्किल हुने । केटीहरूका आँखा आँसुले भरिएका हुन्थे । गीत सुनेर बसेका केटीका आमा–बा पनि सँगसँगै रुन्थे’, उनी विगत सम्झेर भावुक हुन्छन् ।
‘नजाउन् भनेर उनीहरू बाटो छेक्न आउँथे । हामीले घर फर्किने कुरामा अड्डी कसेपछि परपरसम्म छोड्न आउँथे । कहिलेकाहीँ त छुट्टिन नसकेर त्यहीबाटै फेरि उतै फर्किन्थ्यौँ ।’ उनी अतीतलाई सम्झेर नोष्टाल्जिक बन्छन् ।
२०४१ सालमा उनले रेडियो नेपालमा पहिलो पटक स्वराङ्कन गराए । त्यतिबेला स्वराङ्कित गीतको बोल थियो, ‘स्याउली पलाइछ, नरोऊ न निरमाया सुख कोलाई छ’ । स्रोताले निकै मन पराए । तर गीतको शब्द त्रुटिपूर्ण रहेछ । उनले आफ्नी आमा धनमाया गुरुङबाट यस्तै सुनेर रेडियोमा गाएका थिए । तर उनले पछिमात्र थाहा पाए, आमाले ‘प्याउली’ भनी गाउँदा उनले ‘स्याउली’ सुनेछन् ।
गुरुङलाई कोठामा बसेर रचना गरिएका गीतभन्दा गाउँबस्तीमै गुञ्जने अर्ग्यानिक गीत मनपर्छ । उनलाई मनपर्ने गीतमध्ये एउटा टुक्का यस्तो छ, ‘मेरो माया छ भने बोल, शिला–पत्थर ठोकेको मन खोल’ । मेलापातमा सुनेको यो गीत उनले जस्ताको तस्तै रेडियो नेपालमा स्वराङ्कन गराएका थिए ।
गुरुङसँग यस्ता संस्मरण र किस्साको त खात नै छ । कुराकानीका क्रममा उनले एउटा अपत्यारिलो सत्य पस्किए । लगभग दुई दशकभन्दा अघिको प्रसंग । उनीसँग धीत मरूञ्जेल गाउन नपाएका गायिकाहरू मौका पर्खेर बसेका रहेछन् । यस्तैमा पाँच गायिकाले उनलाई झुक्याएर एकाबिहानै नगरकोट पुर्याए । ‘पाँचदिनसम्म गायनको कठाघरा बसेर उनीहरूसँग लगातार दोहोरी गाउनुपर्यो। सम्झँदै अनौठो लाग्छ' -सुन्दा किंवदन्तीजस्तो लाग्ने प्रसंग सुनाउँदै उनी मुस्कुराउँछन् ।
रामरमितामा भुल्ने रौसे स्वभावका गुरुङले आफ्नो थरको अघिल्तिर नसुहाउने ‘विरही’ शब्द थपे । किन ? ‘अमर गुरुङ मात्र भन्दा अरुसँग नाम जुध्ने भएकाले मले यसो गरेँ । मेरो नाम र स्वभाव मिल्दैन ।’ उनी स्पष्टीकरण दिन्छन्, ‘अहिले विरही नाम नराखेको भए हुने थियो जस्तो लाग्छ । मेरो सिको गरेर पछिल्लो पुस्तका गायकगायिकाले विरही नाम राख्न थालेका छन् ।’
समयले काँचुली फेर्यो । समयको प्रवाहसँगै लोकगीतले पनि बाटो फेरेको छ । यसबारे उनी बेखबर छैनन् । हिजो स्वच्छ मनोरञ्जनका लागिमात्र गाइने लोकगीत अहिले बजारू सूत्रमा बाँधिएकोमा उनी चिन्तित छन् । उनको विश्लेषण छ, ‘हिजोको लोकगीतको ध्येय माया र सदभाव साट्नु थियो, अहिले जसरी भए पनि बिक्रीयोग्य बनाउनु नै यसको ध्येय बनेको छ ।’
गुरुङ २०३९ सालमा प्रतियोगितात्मक दोहोरीगीतको क्षेत्रमा प्रवेश गरेका हुन् । मेलापात, रोदीघर र अन्य सामाजिक जमघटहरू बाहेक व्यावसायिक गायकमा प्रवेश गरेकै ३५ वर्ष नाघेको छ । उनी २०५७ सालमा स्थापित 'राष्ट्रिय लोक तथा दोहोरीगीत प्रतिष्ठान, नेपाल' को संस्थापक अध्यक्ष समेत हुन् ।
दोहोरीगीतको क्षेत्रमा होमिएर उनले के पाए, के गुमाए ? हिसाब–किताब गाञ्जागोल छ । तर, एउटा कुराचाहिँ प्रष्ट छ, उनले स्रोताबाट माया र सद्भाव पाए । रेडियो नेपालमा ६० भन्दा बढी लोकगीत स्वराङ्कन गराएका गुरुङ विभिन्न संघसंस्थाबाट अभिनन्दिन भएका छन् । राष्ट्रले उनलाई गोरखा दक्षिणबाहु (चौथो) बाट विभूषित गरेको छ ।
३१ भदौमा उनी ‘अमरविरही गुरुङ एकल साँझ’ मा गुञ्जिए, जुन उनको पहिलो एकल साँझ थियो । उनको गलाबाट गीत सुनेर स्रोता/दर्शक पुनः एकपटक विगततिर पर्किए ।
उनी तीन छोरा, दुई छोरी र आठ नाति–नातिनाका धनी हुन् । लमजुङको घरपोखरामा जन्मिएका उनी यतिबेला धर्मपत्नी इन्द्रमाया गुरुङका साथ गैंडाकोटमा बस्छन् । जीवन बु्ढ्यौली पयतिर ढल्कँदै गए पनि उनको सक्रियतामा विराम लागेको छैन । ‘बाँकी समय लोकगीतकै विकासमा खर्च गर्छु ।’ उनी आफ्नो भावी योजना दृढतापूूर्वक अघि सार्छन् ।
[साभार: हिमाल । असोज २२-२८, २०७४ । सामान्य परिमार्जनसहित ।]
[अद्यावधिक: २०७४।०६।२५]
भदौरे झरीले निथ्रुक्कै भिजेको काठमाडौंमा एक बिहान भेट हुँदा अमरविरही गुरुङ हाँसीखुुसी देखिन्थे । धेरैलाई अतीतप्रति गुनासो हुन्छ, तर भने अतीत सम्झेर वर्तमानमा रमाइरहेका रहेछन्, भविष्यको चिन्ता अन्त कतै छाडेर ।
‘स्याउली पलाइछ, नरोऊ न निरमाया सुख कोलाई छ’, ‘सलल बग्यो गण्डकी...’, ‘खोली रसायो...’, ‘मौरी भुल्यो फूलको रसैमा...’, ‘गोगनपानीमा...’ जस्ता गीतले लोकगीत अनुरागीहरूलाई भुतुक्कै पारेका उनी यतिबेला शान्त छन् । ६३ वर्षको उमेरले पनि गुरुङलाई यो अवस्थामा पुर्याएको हुनुपर्छ । तर, जसै कसैले विगत सम्झाइदिन्छन्, उनी रौसिहाल्छन् ।
‘त्यो जमानाको कुरै बेग्लै । परालको टौवामुनि बसेर तीन दिनसम्म गीत गाइन्थ्यो । सम्झँदा कथाजस्तो लाग्छ’, ५० भन्दा बढी लोकदोहोरी अल्बममा स्वर भरेका उनी भन्छन्, ‘अहिलेका भाइबहिनीहरूले ‘तीनदिनसम्म पनि गीत गाइन्छ र’ भन्छन ।’ गुरुङका दृष्टिमा मनोरञ्जनका धेरै विकल्प नभएको त्यतिबेलाको समाजमा लोकगीतले उच्चस्थान ओगटेको थियो । कला र गला भएका प्रतिभाहरू पनि प्रशस्त थिए ।
‘मलाई त गाउँघरकै पुराना गायिकाहरूसँग गाउन मन पर्छ । कालो अक्षर नचिनेका उनीहरूको मुखको सरस्वतीको बास छ ।’ उनी मनोभाव प्रकट छन् । गायिका भनेर नचिनिएका ती गायिकाहरूको श्लील, सरल, विनयशील र भावुक व्यवहारबाट आज पनि उनी असाध्यै प्रभावित छन् । तिनका हृदयमा छचल्किएका भावुकताको छालले उनको हृदयको अन्तरकुन्तरलाई छोइरहन्छ ।
तिनका गलाबाट नपत्याउँदो किसिमले निस्कने उच्चकोटिको भावुक र विनयशील भावोद्गार सम्झेर उनको मन गाउँघरतिरै पुग्छ । ‘मेरो माया काँबाट आउनुभो, मेरो लागि के दुःख पाउनुभो’, ‘मै गीत गाउँ कि, सुनखानीमा पितलु मिसाउँ कि’, ‘मायासँग भेट भयो बेलुकी, रेशम–गोली धागोले जेलुम् कि’, ‘यो मायालाई देखने बित्तिकै, लाग्यो मलाई झुल्केघाम जत्तिकै’ जस्ता मर्मैमर्मले भरिएका भावोद्गार प्रकट गर्ने गुमनाम गायिकाहरूप्रति उनी असीम श्रद्धाभाव पोख्छन् ।
आफ्ना छोरी–बुहारीहरूलाई आमा–बा र सासू–ससुराले नै गीत गाउन प्रेरित गर्ने उदार समाज पनि उनले धेरै देखे । गीतको जातै मोहनी । गीतको माध्यमबाट भावना साटासाट गरेपछि थाहै नपाई भावनात्मक सामीप्य बढ्न जाने । घर फर्कने बेलामा छुट्टिन नसकेर रुवाबासी चल्ने । उनी यस्तै किस्सा सुनाउँछन् ।
‘गीतको खालबाट छुट्टिएर बिदावादी हुने बेलामा असाध्यै मुश्किल हुने । केटीहरूका आँखा आँसुले भरिएका हुन्थे । गीत सुनेर बसेका केटीका आमा–बा पनि सँगसँगै रुन्थे’, उनी विगत सम्झेर भावुक हुन्छन् ।
‘नजाउन् भनेर उनीहरू बाटो छेक्न आउँथे । हामीले घर फर्किने कुरामा अड्डी कसेपछि परपरसम्म छोड्न आउँथे । कहिलेकाहीँ त छुट्टिन नसकेर त्यहीबाटै फेरि उतै फर्किन्थ्यौँ ।’ उनी अतीतलाई सम्झेर नोष्टाल्जिक बन्छन् ।
२०४१ सालमा उनले रेडियो नेपालमा पहिलो पटक स्वराङ्कन गराए । त्यतिबेला स्वराङ्कित गीतको बोल थियो, ‘स्याउली पलाइछ, नरोऊ न निरमाया सुख कोलाई छ’ । स्रोताले निकै मन पराए । तर गीतको शब्द त्रुटिपूर्ण रहेछ । उनले आफ्नी आमा धनमाया गुरुङबाट यस्तै सुनेर रेडियोमा गाएका थिए । तर उनले पछिमात्र थाहा पाए, आमाले ‘प्याउली’ भनी गाउँदा उनले ‘स्याउली’ सुनेछन् ।
गुरुङलाई कोठामा बसेर रचना गरिएका गीतभन्दा गाउँबस्तीमै गुञ्जने अर्ग्यानिक गीत मनपर्छ । उनलाई मनपर्ने गीतमध्ये एउटा टुक्का यस्तो छ, ‘मेरो माया छ भने बोल, शिला–पत्थर ठोकेको मन खोल’ । मेलापातमा सुनेको यो गीत उनले जस्ताको तस्तै रेडियो नेपालमा स्वराङ्कन गराएका थिए ।
गुरुङसँग यस्ता संस्मरण र किस्साको त खात नै छ । कुराकानीका क्रममा उनले एउटा अपत्यारिलो सत्य पस्किए । लगभग दुई दशकभन्दा अघिको प्रसंग । उनीसँग धीत मरूञ्जेल गाउन नपाएका गायिकाहरू मौका पर्खेर बसेका रहेछन् । यस्तैमा पाँच गायिकाले उनलाई झुक्याएर एकाबिहानै नगरकोट पुर्याए । ‘पाँचदिनसम्म गायनको कठाघरा बसेर उनीहरूसँग लगातार दोहोरी गाउनुपर्यो। सम्झँदै अनौठो लाग्छ' -सुन्दा किंवदन्तीजस्तो लाग्ने प्रसंग सुनाउँदै उनी मुस्कुराउँछन् ।
रामरमितामा भुल्ने रौसे स्वभावका गुरुङले आफ्नो थरको अघिल्तिर नसुहाउने ‘विरही’ शब्द थपे । किन ? ‘अमर गुरुङ मात्र भन्दा अरुसँग नाम जुध्ने भएकाले मले यसो गरेँ । मेरो नाम र स्वभाव मिल्दैन ।’ उनी स्पष्टीकरण दिन्छन्, ‘अहिले विरही नाम नराखेको भए हुने थियो जस्तो लाग्छ । मेरो सिको गरेर पछिल्लो पुस्तका गायकगायिकाले विरही नाम राख्न थालेका छन् ।’
समयले काँचुली फेर्यो । समयको प्रवाहसँगै लोकगीतले पनि बाटो फेरेको छ । यसबारे उनी बेखबर छैनन् । हिजो स्वच्छ मनोरञ्जनका लागिमात्र गाइने लोकगीत अहिले बजारू सूत्रमा बाँधिएकोमा उनी चिन्तित छन् । उनको विश्लेषण छ, ‘हिजोको लोकगीतको ध्येय माया र सदभाव साट्नु थियो, अहिले जसरी भए पनि बिक्रीयोग्य बनाउनु नै यसको ध्येय बनेको छ ।’
गुरुङ २०३९ सालमा प्रतियोगितात्मक दोहोरीगीतको क्षेत्रमा प्रवेश गरेका हुन् । मेलापात, रोदीघर र अन्य सामाजिक जमघटहरू बाहेक व्यावसायिक गायकमा प्रवेश गरेकै ३५ वर्ष नाघेको छ । उनी २०५७ सालमा स्थापित 'राष्ट्रिय लोक तथा दोहोरीगीत प्रतिष्ठान, नेपाल' को संस्थापक अध्यक्ष समेत हुन् ।
दोहोरीगीतको क्षेत्रमा होमिएर उनले के पाए, के गुमाए ? हिसाब–किताब गाञ्जागोल छ । तर, एउटा कुराचाहिँ प्रष्ट छ, उनले स्रोताबाट माया र सद्भाव पाए । रेडियो नेपालमा ६० भन्दा बढी लोकगीत स्वराङ्कन गराएका गुरुङ विभिन्न संघसंस्थाबाट अभिनन्दिन भएका छन् । राष्ट्रले उनलाई गोरखा दक्षिणबाहु (चौथो) बाट विभूषित गरेको छ ।
३१ भदौमा उनी ‘अमरविरही गुरुङ एकल साँझ’ मा गुञ्जिए, जुन उनको पहिलो एकल साँझ थियो । उनको गलाबाट गीत सुनेर स्रोता/दर्शक पुनः एकपटक विगततिर पर्किए ।
उनी तीन छोरा, दुई छोरी र आठ नाति–नातिनाका धनी हुन् । लमजुङको घरपोखरामा जन्मिएका उनी यतिबेला धर्मपत्नी इन्द्रमाया गुरुङका साथ गैंडाकोटमा बस्छन् । जीवन बु्ढ्यौली पयतिर ढल्कँदै गए पनि उनको सक्रियतामा विराम लागेको छैन । ‘बाँकी समय लोकगीतकै विकासमा खर्च गर्छु ।’ उनी आफ्नो भावी योजना दृढतापूूर्वक अघि सार्छन् ।
[साभार: हिमाल । असोज २२-२८, २०७४ । सामान्य परिमार्जनसहित ।]
[अद्यावधिक: २०७४।०६।२५]
No comments:
Post a Comment