अन्तरसांस्कृतिक सञ्चार

-यमबहादुर दुरा

हरेक समाजको आफ्नै संस्कृति हुन्छ । प्रत्येक संस्कृतिले आफ्नै किसिमको परिवेश निर्माण गरेको हुन्छ । संस्कृति के हो ? यसबारे सयौं परिभाषा छन् । तर, यसको परिभाषा सरल र सहज छैन । संक्षेपमा भन्ने हो भने कुनै समुदायको जीवनशैली नै संस्कृति हो । मानवशास्त्री एडवार्ड बी टेलर (सन् १८३२–१९१७) ले समाजको सदस्यको नाताले मानिसले प्राप्त गरेको ज्ञान, विश्वास प्रणाली, कला, नैतिक मूल्य–मान्यता, कानुन, परम्परा, क्षमता, बानी–व्यहोरा आदिको जटिल गठजोडलाई  नै संस्कृति मानेका छन् ।

ग्राफिक्स: गुगल

हरेक व्यक्ति आफू जन्मे–हुर्केको सांस्कृतिक परिवेशको उपज हो । उसको सोचाइ र जीवन–दर्शन पनि धेरै हदसम्म त्यही सांस्कृतिक परिवेशकै उपज हो । यो उसको जीवनको एउटा पाटोमात्र हो । ऊ जन्मे–हुर्केको सांस्कृतिक परिवेशभन्दा बाहिर पनि अर्को बृहत् सांस्कृतिक परिवेश छ, जससँग परिचित नहुँदा उसको जीवन अधुरो र एकाङ्गी हुन पुग्छ ।

 त्यसैले, हरेक व्यक्ति आफूइतरको विशाल सांस्कृतिक परिवेशसँग परिचित हुन आवश्यक छ । यसप्रकारको बृहत् सांस्कृतिक परिवेशसँग परिचित भएरमात्र पुग्दैन, उनीहरूको सांस्कृतिक मूल्य–मान्यतासँग तादात्म्य मिलाउन र सदभाव पस्कन पनि सफल हुनुपर्छ ।

अन्तरसांस्कृतिक सञ्चार (क्रस–कल्चरल कम्युनिकेसन) सम्बन्धी अवधारणाको प्रस्थान विन्दु पनि यही हो । विभिन्न संस्कृतिहरूबीच अर्थपूर्ण सञ्चार गर्ने कार्यलाई सामान्य अर्थमा अन्तरसांस्कृतिक सञ्चार भनिन्छ । भिन्न सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका मानिसहरूले एकअर्काको संस्कृति र जीवन–पद्धतिप्रति सम्मान जनाउनु, एकआपसमा अर्थपूर्ण सञ्चार गर्नु र सदभावपूर्ण व्यवहार प्रदर्शन गर्नु नै अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको मूलभूत उद्देश्य हो ।

अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको अवधारणाको शुरुवाती विन्दु कुन हो ? यसको उत्तर खोज्न दोस्रो विश्वयुद्धपछिको संयुक्त राज्य अमेरिकालाई नियाल्नुपर्ने हुन्छ । अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारसम्बन्धी विभिन्न सन्दर्भ सामग्रीका अनुसार दोस्रो  विश्वयुद्ध थामिएपछिका कालखण्डमा अमेरिकाले आफ्नो असल छवि निर्माण विभिन्न देशमा अनेकन् मिसन पठायो ।  मिसनका लागि ठूलो धनराशी खर्च गर्‍यो तर ती मिसन अपेक्षित रूपमा सफल हुन सकेनन् ।

विभिन्न देशमा विविध सांस्कृतिक तथा सामाजिक पृष्ठभूमिका मानिसहरूबीच अर्थपूर्णसञ्चार हुन नसक्नुलाई मिसन सफल नहुनुको कारण मूल कारणको रूपमा पहिचान गरियो । त्यसपछिका घडीमा अमेरिकाले विदेशी मिसन जाने जनशक्तिलाई ‘फरेन सर्भिस इन्स्टिच्युट’ (एफएसआई) मार्फत सम्बन्धित देशको भाषालगायतका सांस्कृतिक पक्षहरूमा तालिम दिन थाल्यो । यहीबाट अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको अवधारणा फष्टाउँदै गएको देखिन्छ ।

अमेरिकी विदेश विभागअन्तर्गत ‘फरेन सर्भिस इन्स्टिच्युट’ मा रहेर तालिम दिने मुख्य स्रोत व्यक्तिहरूमा अमेरिकी समाजशास्त्री एडवार्ड टी हल (सन् १९१४–२००९) पनि हुनुहुन्थ्यो, जो अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको अग्रणी ज्ञाता मानिनुहुन्छ । उहाँले ‘द साइलेन्ट ल्याङ्ग्वेज’ (सन् १९५९), ‘द हिडन डाइमेन्सन’ (१९६६), ‘बियोण्ड कल्चर’ (सन् १९७६), ‘द डान्स अफ लाइफ’ (सन् १९८३) जस्ता पुस्तक मार्पmत् अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारका सम्वेदनशील आयामहरूलाई समेट्नुभएको छ ।

अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारले विभिन्न समुदायबीच विद्यमान सांस्कृतिक भिन्नतालाई बुझ्ने र त्यसलाई आत्मसात गर्ने काम गर्छ । साथै, यसले विभिन्न कारणले उत्पन्न हुनसक्ने आपसी असमझदारीहरू अन्त्य गरी सौहाद्र्रपूर्ण वातावरण कायम गर्न पनि सहयोग गर्छ ।

सांस्कृतिक विविधा दुनियाँको वास्ताविकता हो । पूर्वीय दर्शनमा खाना खाँदा बोल्नुहुँदैन भन्ने मान्यता छ भने पश्चिमाहरूमा खाँदै कुराकानी गर्ने परिपाटी छ । यही मान्यताको जगमा पश्चिमा दुनियाँमा ‘लञ्च मिटिङ’ आमप्रचलन नै बनेको छ । एकअर्काको सांस्कृतिक भिन्नतासँग परिचित नभए असझदारी निम्तिन सक्छ ।

त्यसैले, विभिन्न सांस्कृतिक पृष्ठभूमि भएका व्यक्तिहरू एकै थलोमा भेला भई काम गर्दा अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारका आदर्श र सिद्धान्तहरूलाई आत्मसात गर्नु आवश्यक छ । यसो गरिनु उपयोगीमात्र होइन, अनिवार्य पनि मानिन्छ । यसले अमझदारीपूर्ण अवस्थाबाट मुक्ति दिन्छ ।

हरेक संस्कृतिमा असंख्य अलिखित विधान हुन्छन्, जससँग बाहिरी व्यक्ति अपरिचित हुनसक्छ । कुनै पनि संस्कृतिको अलिखित विधान कुनै कारणले उल्लङ्न भएमा त्यसले असहज अवस्था निम्त्याउन सक्छ । यसबाट छुटकारा पाउन सम्बन्धित संस्कतिलाई भित्रैबाट बुझेर सोही अनुसार कदम चाल्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि अन्तरसांस्कृतिक सञ्चार सहायकसिद्ध हुनसक्छ ।

नेपालले २०४० को दशकदेखि वैदेशिक रोजगारका लागि ढोका खुला गरेपछि रोटो र भोटोका लागि विदेश जानेको संख्या ह्वात्तै बढेको छ । यतिबेला ४० लाखभन्दा बढी स्वदेशी जनशक्ति विदेशमा कार्यरत रहेको तथ्याङ्क छ । विदेशको जागिर खानु धेरै अर्थमा चुनौतीपूर्ण छ ।

एउटा सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका हुर्केको मानिस भिन्न भाषा र चालचलन भएको ठाउँमा पुग्नु कतिपय अर्थमा ‘डेञ्जर जोन’ मा पुग्नु हो । नयाँ सांस्कृतिक परिवेशमा काम गर्न पुग्दा धेरै किसिमका चुनौतीको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

विदेशमा कार्यक्षेत्रमा कार्यरत रहँदा स्वदेशी कामदारले सांस्कृतिक भिन्नताबाट उत्पन्न समस्या झेल्न विवश हुन्छन्, जसका सयौं दृष्टान्त छन् । भिन्न भाषा र चालचलनसँग परिचित नहुँदा अनाहकमा हिंसा भोग्नुपरेका तथा जागिरबाट निकालिनुपरेका थुप्रै घटना छन् ।

एक तथ्याङ्क अनुसार विश्वमा प्रतिवर्ष २० लाखभन्दा बढी व्यक्तिले कार्यस्थलमा हिंसा भोग्ने गरेका छन् भने २५ प्रतिशत हिंसाबारे सम्बन्धित ठाउँमा रिपोर्ट गरिएको हुँदैन । कार्यस्थलमा हुने हिंसा हुनुमा सम्बन्धित देशको भाषा र चालचलनसँग राम्ररी परिचित नहुनुलाई एउटा महत्वपूर्ण कारक तत्व मानिएको छ । यस किसिमको परिदृश्यले अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको महत्वलाई उजागर गरेको छ ।

अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको महत्व विदेशमा मात्र होइन, स्वदेशमा पनि छ । सांस्कृतिक विविधताको दृष्टिले नेपाल आफैंमा एउटा सानो संसार हो । नेपाली समाज हरेक दृष्टिले विविधतापूर्ण छ । नेपालीजनको शारीरिक बनोट, वर्ण र चालचलनका दृष्टिले नेपाली समाजमा एकल परिपाटी र सोच काम लाग्दैन ।

ग्राफिक्स: गुगल

यही नेपाली समाज हो, जहाँ कुनै समुदायमा छोरीले बाउलाई ढोग्ने चलन छ भने कतिपय समुदायमा बाउले छोरीलाई ढोग्ने चलन उत्तिकै प्रबल छ । कुनै समुदायको विवाह संस्कारमा सुङ्गुरको टाउको लिएर जानैपर्ने रीत छ भने कुनै समुदाय सुङ्गुर छुनै हुँदैन भन्ने मान्यता छ । कुनै समुदायमा मदिरा निषिद्ध छ भने कुनै समुदायमा जन्मदेखि मृत्यसम्मका सम्पूर्ण संस्कारमा मदिरा नभई हुँदैन ।

यसैगरी, एउटा समुदायमा दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने शब्द अर्को समुदायमा अश्लील ठहरिन सक्छ । एउटा समुदायमा सम्मानसूचक ठहरिने शब्दावली अर्को समुदायमा अपमानसूचक हुनसक्छ । एउटा भाषामा सहजै प्रयोग हुने शब्द अर्को भाषा बोल्ने व्यक्तिले सुन्दा अर्थान्तर भई असजिलो अवस्था आउन सक्छ ।

हरेक संस्कृतिको स्थानीय संस्करण हुन्छ । एउटै भाषा र संस्कृतिका अनुयायी भए पनि भूगोलको भिन्नताले त्यसमा अनेकन भिन्नता आइसकेको हुन्छ । हरेक क्रियाशील र भ्रमणशील नेपालीले आफ्नो जीवनकालमा भौगोलिक र सांस्कृतिक भिन्नताबाट उत्पन्न कुनै न कुनै यस्ता रोचक परिस्थिति भोगेको हुनुपर्छ । यी हाम्रा सांस्कृतिक वास्तविकता हुन् ।

अर्कोतिर, हामीकहाँ कुनै जात, लिङ्ग, समुदाय, क्षेत्र तथा अपाङ्गता भएका व्यक्तिलाई चोट पु¥्याउने खालको उखान एवम् अभिव्यक्तिहरूको कमी छैन । यसले व्यक्तिको प्रतिष्ठा र सांस्कृतिक विविधतामा नोक्सानी गरिरहेको छ । यस्ता विभेदकारी अभिव्यक्तिमा लगाम लगाउने कुरा पनि अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको दायराभित्रै पर्छ ।

दुनियाँलाई एउटै लेन्सबाट हेर्ने र सोही अनुसारको धारणा बनाउने हुँदैन भन्ने मान्यतामा अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको अवधारणा अडिएको छ । यसले सांस्कृतिक विविधतालाई साझा सम्पत्तिको रूपमा सम्मान गर्छ । यसका अतिरिक्त सांस्कृतिक अन्तरघुलनलाई पनि जोड दिन्छ ।

दुनियाँमा विद्यमान विविधतालाई दृष्टिगत गर्दा हरेक व्यक्ति अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको आधारभूत मूल्य–मान्यतासँग परिचित हुनुपर्ने देखिन्छ । यसको अर्थ सबैजना अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारका ज्ञाता हुनुपर्छ भन्ने होइन । देश–विदेश भ्रमणको बढ्दो चलनले अन्तरसांस्कृतिक सञ्चारको महत्व निकै बढेर गएको छ । अबका दिनमा अन्तरसांस्कृतिक सञ्चार एउटा महत्वपूर्ण कार्यसूची बन्नैपर्छ ।

[साभार : गोरखापत्र । २०७६ साल जेठ २४ गते ।]

[अद्यावधिक : २०७७।०९।१०]