सूचनाको भार

–यमबहादुर दुरा

मानिस सूचनाजीवी प्राणी हो । सूचनाबिना उसको जीवन चल्दैन । सामान्य किसानदेखि विज्ञान–प्रविधिका जटितलम् कार्यसम्पादनमा संलग्न व्यक्तिलगायत सबैलाई आ–आफ्नो पेशा–व्यवसाय अनुसारका सूचना आवश्यक पर्छ । सूचनाले नै जीवनलाई गतिशील र प्रगतिशील बनाउँछ ।

हवाइजहाज, रेलजस्ता यातायात प्रणाली; बैंक, फाइनान्स, सेयर कारोबारजस्ता आर्थिक क्षेत्र; युद्धग्रस्त क्षेत्रको सुरक्षा प्रणाली; अन्तरिक्ष मिसन आदि क्षेत्रमा पल–पलमा नयाँ सूचना आवश्यक पर्छ । यस्ता क्षेत्रमा ताजा सूचनाबिना एक पाइला पनि अघि बढ्न सकिँदैन । त्यसैले अहिलेको युगलाई ‘सूचनाको युग’ भनिएको हो ।

ग्राफिक्स : गुगल

विश्वमा एकातिर सूचना–प्रविधिको विकासको रफ्तार बढ्दो छ भने अर्कोतिर सूचनामा आधारित अर्थतन्त्रको आकार बढ्दो छ । विश्वविद्यालयहरू ज्ञान उत्पादन गर्ने केन्द्र हुन् । विश्वविद्याल, कलेजलगायलगायतका ज्ञान निर्माण गर्ने अर्थतन्त्र आजकल ज्ञान अर्थतन्त्र (नलेज इकोनमी) बाट परिचित छ । ज्ञान अर्थतन्त्रको आकार पनि बढ्दो छ ।

चलचित्र, ‘स्टेज सो’ लगायतका मनोरञ्जन उद्योग, डिजाइन, भाषा प्रशिक्षण, स्वास्थ्य सेवा आदिले निर्माण गरेको अर्थतन्त्र सेवा अर्थतन्त्र (सर्भिस इकोनमी) नामबाट परिचित छ ।'सेवा अर्थतन्त्र' लाई  उत्तरऔधोगिक समाजको  इञ्जिन  मानिएको छ । यसको आकार पनि निरन्तर भीमकाय बन्दै गएको छ ।

यसरी तमाम सूचनाले तय गरेको अर्थतन्त्रहरूको जालोबाट एउटा चुस्त–दुरुस्त आधुनिक समाज जन्मेको छ, जुन सूचना समाज (इनफर्मेसन सोसाइटी) ले चिनिन थालेको छ । समग्रमा भन्दा सूचनाले नै अहिलेको अर्थतन्त्रको इञ्जिनलाई चलयमान बनाइरहेको छ ।

सूचनाको अर्को पाटो पनि छ । सूचनाको प्रयोगबाट प्रगति गरिरहेको वर्तमान विश्व सूचनाकै कारण समस्यमा पर्न थालेको छ । कारण हो, सूचनाको अत्याधिक बोझ । मानिसमा पर्न गएको सूचनाको अत्याधिक बोझलाई बुझाउन अंग्रेजी शब्दावली ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ प्रयोग भएको छ । मानिस आफूले दैनिक जीवनमा ‘ह्याण्डल’ गर्न सक्नेभन्दा बढी सूचनाबाट घेरिनु नै ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ हो ।

‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ बारे उन्नाइसौँ शताब्दीतिर नै चिन्ता व्यक्त भएको पाइन्छ । जर्मनीका समाजशास्त्री जर्ज सिमल सन् (१८५८—१९१८), अमेरिकी सामाजिक मनोविद स्टान्ले मिलग्राम (१९३३—१९८४) आदि यस विषयमा चर्चा चलाएको अभिलेख देखिन्छ ।

तर, ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ भन्ने शब्दावली कसले प्रयोग पहिलो पटक प्रयोग गर्नेबारे एकमत पाइन्न ।सामाजिक वैज्ञानिक बीएएम ग्रसले यो शब्दावली सबैभन्दा पहिले प्रयोगमा ल्याए र यसलाई अल्भिन टोफलरले आफ्नो विज्ञान–कथा ‘फ्युचर सक’ मार्फत  यसलाई लोकप्रिय बनाए भन्ने तर्क पनि भेटिन्छन् ।

जेहोस्, ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ आधुनिक समाजमा सामान्य कुरा भएको छ । सूचनाको अत्याधिक बोझ वा भारको अवस्था बुझाउन ‘इन्फर्मेसन इक्सप्लोजन’, ‘इन्फर्मेसन एन्जाइटी’, ‘इन्फोबेसिटी’, ‘इन्फोक्सिकेसन’ जस्ता शब्दावली पनि प्रयोग भएको पाइन्छ । तर, ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ बढी प्रचलित छ ।

‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ वर्तमान विश्वको मात्र समस्या हो भन्ने हामीलाई लाग्नसक्छ । यस्तो सोचाइ कसैले राखेको हो भने त्यो गलत हो । यो समस्या छापाखानाको विकाससँगै शुरु भएको मानिन्छ । जर्मनीका उद्यमी जोहानेस गुटेनवर्ग नामक व्यक्तिले सन् १४४० छापाखानाको विकास गरे । छापाखानाको विकास भएसँगै एउटा व्यक्तिले जीवनकालमा पढ्न सक्ने भन्दा सयौँ प्रति बढी पुस्तक छापिन थाले । यसले ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ को अवस्था निम्त्यायो ।

त्यसपछि अखबार, रेडियो, टेलिभिजनजस्ता परम्परागत सञ्चारमाध्यमको विकासदेखि इन्टरनेटमा आधारित सोसल मिडिया (डिजिटल मिडिया) को युगसम्म आइपुग्दा यो समस्या चरम चुलीमा पुगेको छ । हिजोका दिनमा एउटा निश्चित वर्गमात्र प्रकाशक/प्रसारक बन्न पाइने खरेडीग्रस्त अवस्था रहेकोमा अहिलकोे डिजिटल युगले जो कोहीलाई पनि प्रकाशक र प्रसारक बन्न अवसर दिएको छ ।

यसरी अवस्थालाई विश्वप्रसिद्ध ‘टाइम’ म्यागजिनले सन् २००६ को वर्ष पुरुषको रूपमा हरेक सर्वसाधारण व्यक्ति अर्थात् तपाईँ (यु) लाई वर्ष व्यक्ति घोषण गरेको घटना अर्थपूर्ण छ । यो प्रसंग यहाँ पनि स्मरणीय हुन आउँछ ।

डिजिटल सञ्चार प्रणालीले हिजो निरीह अवस्थामा रहन विवश ठूलो समुदायलाई सबल तुल्याएको छ । साथसाथै, यसले अथाह सूचना उत्पादन गर्नमा योगदान दिएको छ । अहिले एउटा डिजिटल कपीलाई असीमित किसिमले कपी गर्न र वितरण गर्न सकिन्छ । यसले सूचनाको प्रवाह र विस्तारमा अतुलनीय योगदान दिएको छ ।

अहिले मानिस सूचनाको अथाह समुन्द्रमा डुबेको छ । एउटा व्यक्तिले सयौँ थरीका ‘लाइभ इन्फर्मेसन’ को सन्मुख भएर गुज्रन्छ । समयको सीमितता र सूचनाको भीमकाय आकारबीच तालमेल नमिल्दा उसले ती सूचनाको सही उपयोग गर्न पाउँदैन । अरू त कुरै छाडौँ, कतिपय अवस्थामा मानिस आफ्नो पेशा–व्यावसायसँग सीधा सरोकार राख्ने सूचना पनि ‘ह्याण्डल’ गर्न सक्दैन । अन्ततः ऊ ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ को अवस्थामा पुग्छ ।

‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ ले मानिसमा नकारात्मक असर पार्छ । सन् १९४६ मा अमेरिकी समाजशास्त्रीद्वय पाउल लाजस्फेल्ड (सन् १९०१–१९७६) र रोबर्ट मोर्टन (सन् १९१०–२००३) ले आमसञ्चारको सिद्धान्तसम्बन्धी लेखमा ‘नार्कोटाइजिङ डिस्फङ्सन’ भन्ने शब्दावली प्रयोग गरेका थिए । यो शब्दावलीले मिडियाले प्रवाह गर्ने सूचनाको बाढीले निम्त्याउने किंकर्तव्यविमुढपूर्ण अवस्थालाई दर्साउँछ ।

ती दुई समाजशास्त्रीको तर्क छ— विभिन्न आमसञ्चार माध्यमले प्रवाह गरेका अथाह सूचनाले व्यक्तिलाई अक्क न बक्क बनाइदिन्छ, उसले कुन सूचना सही हो वा कुन गलत हो भन्ने पहिचान गर्न सक्दैन र अन्त्यमा किंकर्तव्यविमुढ बन्छ । उनीहरूको तर्कमा दम छ । अहिलेको अवस्था त्यस्तै छ ।

सूचनाको बाढीले हामीलाई किंकर्तव्यविमुढ बनाएको छ । त्यसमा पनि आशय गलत नहुँदा नहुँदा नहुँदै पनि सम्प्रेषण हुन गएका गलत सूचना (मिस्इन्फर्मेसन) र नियतवश सम्प्रेषण गलत सूचना (डिस्इन्फर्मेसन) ले निम्त्याएका जटिल परिस्थिति बेग्लै विश्लेषणको विषय हुनसक्छ ।

‘हार्वड विजनिस रिभ्यु’ म्यागजिनको अनलाइन संस्करणमा प्रकाशित एक लेखका अनुसार ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ ले मानिसको निर्णय प्रक्रिया कमजोर बनाउने, मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पार्ने, महत्वपूर्ण सूचनालाई पनि सामान्यीकरण गर्ने, सिक्ने क्षमतामा सुस्त हुनेजस्ता समस्या पैदा हुने उल्लिखित छ ।

ब्ल्याक बेरीजस्ता मोबाइल सेटको उपलब्धता र नेटको सहज पहुँचले मानिसको व्यावसायिक जीवन र पारिवारिक जीवनको साँध भत्काइदिएको छ । डिजिटल सञ्चारले परिवारसँग बिताउने समय खोसिदिएको छ । घरमा बस्दा पनि अफिसको काम गर्नुपर्ने बाध्यतामा धेरै मानिस फँसेका छन् ।

अमेरिकामा गरिएको एक अध्ययन अनुसार त्यहाँका ६० प्रतिशत मानिस ट्वाइलेटमा र १५ प्रतिशतले चर्चमा इमेल चेक गर्छन् । अमेरिकामै गरिएको अर्को अध्ययन अनुसार अफिसमा इमेल चेक गरेर काममा फर्कन २५ मिनट लाग्छ । अनावश्यक इमेलले कार्यालय समयको २८ प्रतिशत हिस्सा गुम्छ । यो अवस्था व्यक्ति र संस्था दुवैका लागि पक्कै पनि सुखद होइन ।

‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ ले नेपालमा के कस्ता असर परेको छ ? यसको असरबारे कुनै अध्ययन भएको पाइँदैन । ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ ले अमेरिकी अर्थतन्त्रमा वार्षिक ९ सय बिलियन अमेरिकी डलरको भार पर्ने गरेको अनुमान छ । सूचनाको चाप र भारले पार्ने असर र त्यसबाट जोगिने उपाय सुझाउनका लागि अमेरिकामा ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड रिसर्च ग्रुप’ नामक संस्था स्थापना भइसकेको छ ।

‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ बच्नका लागि कुनै बनिबनाउ सूत्र छैन । त्यस्ता सूत्र भए पनि सबै व्यक्तिलाई सबै अवस्थामा व्यावहारिक नहुन सक्छ । यद्यपि, केही विज्ञहरूले आफ्ना निजी तथा संस्थागत जीवनका महत्वपूर्ण कामलाई कार्यसूचीको अग्रपंक्तिमा राख्ने, एकैचोटि धेरै काम (मल्टिटास्किङ) नगर्ने, उपयुक्त समयमा कामबाट ब्रेक लिनेजस्ता उपाय सुझाएका छन् । आफ्नो बुद्धि–विवेक सही प्रयोग गर्नु नै ‘इन्फर्मेसन ओभरलोड’ बाट छुटकारा पाउने एकमात्र भरपर्दो उपाय हो ।

[युवामञ्च । चैत २०७६ ।]