कोरोना महामारीको भविष्यवाणी भएकै हो र ?

यमबहादुर दुरा

एउटा भनाइ छ, ‘बाघ लागेको समयमा वनको बुट्यान पनि बाघ हुन्छ ।’ अहिलेको माहोल पनि त्यस्तै छ । कोभिड–१९ को यो महामारीमा मानिसले जताततै कोरोना देख्न थालेका छन्—पैसा, खाद्यवस्तु, आफूजस्तै अरू मानिसमा ।

यो त्रासदीपूर्ण घडीमा नोबल कोरोना भाइरसको उत्पत्ति र फैलावटबारे धेरै अनुमान र तर्कले स्थान पाएका छन् । कोरोना महामारीबारे पहिल्यै भविष्यवाणी भइसकेको थियो भन्ने कुराले पनि राम्रै चर्चा बटुल्यो । यही प्रसङ्गमा अमेरिकी लेखक डिन कुञ्ज निकै चर्चामा रहे ।

उनको उपन्यास ‘द आइज अफ डार्कनेस’ ले धेरैको ध्यानाकर्षण गर्‍यो। सन् १९८१ मा प्रकाशित उपन्यासको एउटा प्रसङ्ग दुनियाँलाई भयभीत तुल्याइरहेको कोरोना भाइरस आगमनको भविष्यवाणीसँग सम्बन्धित छ ।

उपन्यासको यही अंशलाई कोरोनाको महामारीबारे ४० वर्ष अघि नै ‘द आइज अफ डार्कनेस’ मा भविष्यवाणी गरिएको थियो भन्ने प्रसङ्ग उठेको छ । खासगरी विदेशमा सोसल मिडिया र यु ट्युब च्यानलमा यो प्रसङ्ग निकै भाइरल भयो ।

‘द आइज अफ डार्कनेस’ मा अहिलेको कोरोना महामारीसँग केही मिल्दोजुल्दो प्रसङ्ग छ । उपन्यासमा भनिएको छ —‘वुहान ४००’ भाइरस विश्वभर फैलिनेछ  । यसको कुनै उपचार हुनेछैन ।

उपन्यासको समग्र कथावस्तु अलौकिक छ । थ्रिलर शैलीमा लेखिएको उपन्यासमा लेखिएको छ - चीनले वुहान शहर बाहिर रहेको एउटा प्रयोगशालामा गोप्य तरिकाले ‘वुहान ४००’ भाइरस उत्पादन गरेको हो । चीनले सूक्ष्म जैविक हतियारको रूपमा उत्पादन गरेको ‘वुहान ४००’ भाइरसले मानव जातिलाई मात्र आक्रमण गर्नेछ ।

उपन्यासको कथा र वर्तमान महामारीबीचको गजबको संयोग छ । डिन कुञ्जले आफ्नो उपन्यासमा काल्पनिक भाइरस ‘वुहान ४००’ राखेका थिए । वुहान त्यही शहर हो, जहाँबाट कोरोना भाइरस फैलिएको थियो ।
‘द आइज अफ डार्कनेस’ ले महामारीबारे उठाएको प्रसङ्ग एक हदसम्म मिल्न गएपछि विश्वभर तहल्का मच्चिन पुग्यो । पुस्तकको बिक्री ह्वात्तै बढ्यो ।

छिमेकी मुलुक भारतका राजनीतिक नेता नेता मनिश तिवारी (कांग्रेस आई), अमेरिकी सिनेटर टम कटनलगायका राजनीतिक वृत्तका व्यक्तिले समेत ‘वुहान ४००’ बारे प्रसङ्ग  उठाए । सधैँजसो विवादास्पद अभिव्यक्ति दिएर चर्चामा छाउने अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पसले कोरोना भाइरसलाई ‘चाइनिज भाइरस’ नामकरण गरेर थप चर्चामा आए ।

उपन्यासले औंल्याएको कुराबारे चर्चा चुलिन थालेपछि सत्य–तथ्य खोज्ने काम शुरु भयो । द गार्जियन, बेलायती समाचार संस्था रोयटर्स, अमेरिकी टेलिभिजन च्यानल सीएनएनको वेबसाइट, साउथ चाइन मर्निङ पोष्टजस्ता विश्वचर्चित सञ्चार माध्यमहरूमा उपन्यासमा वर्णित प्रसंगबारे थुप्रै समीक्षात्मक टिप्पणी आए । ती सञ्चार माध्यमले उपन्यासले उठाएको प्रसङ्गलाई भविष्यवाणी विभिन्न कोणबाट रौंचिरा गरेका छन् ।

उपन्यासमा वर्णित प्रसङ्ग अहिले भयावह बन्दै गएको कोरोना भाइरसको महामारीसँग केही कुरा मिल्न गए पनि यसमा नमिल्ने थुप्रै प्रसङ्ग छन् । उपन्यासमा ‘वुहान ४००’ लाई मानव निर्मित भाइरस भनिएको छ ।
नोबल कोरोना मानव निर्मित भाइरस हो भन्ने कुनै ठोस प्रमाण छैन । वैज्ञानिकहरूले कोरोना समूहकै भाइरसमा उत्परिवर्तन (म्युटेसन) भई नयाँ प्रजातिको भाइरस निस्केको निष्कर्ष निकालेका छन् ।

उपन्यासमा गरिएको वर्णनसँग नमिल्ने अर्को प्रसंग पनि छ । त्यो हो, रोगको लक्षण । यसबारे उपन्यासमा दाबी गरिएको छ — सङ्क्रमित व्यक्तिको दिमागमा विषाणु उत्पन्न भई दिमागको कोशिकामा क्षति पुग्छ, सम्बन्धित व्यक्तिले आफ्नो शरीरमाथि नियन्त्रण कायम गर्न सक्दैन । भाइरसबाट सङ्क्रमित बिरामीको २४ घण्टभित्र इहलीला समाप्त हुन्छ । धेरै त १२ घण्टाभित्रै मर्छन् ।

उपन्यासमा वर्णित लक्षण अहिलेको कोरोना भाइरसको लक्षणभन्दा नितान्त फरक छ । विभिन्न अध्ययन प्रतिवेदनका अनुसार कोरोना भाइरसबाट सङ्क्रमित व्यक्तिमा यति छिटो लक्षण देखा पर्दैन, धिमा गतिमा रोगको क्षण देखापर्दै जान्छ । दिन बित्दै जाँदा रोगले सम्बन्धित बिरामी ग्रस्त पार्दै लान्छ ।

अर्को कुरा, उपन्यासमा ‘वुहान ४००’ बाट सङ्क्रमित व्यक्तिको मृत्युदर सतप्रतिशत छ भनिएको छ । तर, कोभिड–१९ मा मृत्युदर २–३ प्रतिशतमात्र हुन्छ भन्ने अध्ययनले देखाएको छ । यो अर्को नमिल्दो कुरा हो ।

अर्को रोचक कुरा के छ भने पहिलो पटक उपन्यास निस्कँदा भाइरसको नाम ‘वुहान ४००’ राखिएको थिएन । त्यसबेला यसको नाम थियो, ‘गोर्की ४००’ । गोर्की एउटा रूसी शहर हो । साथै, गोर्की प्रसिद्ध रूसी साहित्यकार म्याक्सिम गोर्कीको छोटकरी नाम पनि हो ।

यहाँनेर, शीतयुद्धकालीन राजनीतिक प्रसङ्ग जोडिन आउँछ । ‘द आइज अफ डार्कनेस’ शीतयुद्ध कालमा लेखिएको थियो । उपन्यासमा तत्कालीन अमेरिकी समाजको मनोविज्ञान झल्किन्छ । शीतयुद्धताका विश्वको राजनीति दुई ध्रुवमा बाँएिको थियो । एक अमेरिकी ध्रुव र अर्को रूसी ध्रुव । दुवै राजनीतिक ध्रुव एक अर्काका कट्टर दुस्मन ।

जगजाहेर नै छ, शीतयुद्ध कालमा रूसले जसरी अमेरिकालाई भयानक सत्रु ठान्थ्यो, त्यसरी नै अमेरिकाले रूसलाई भयानक सत्रु ठान्थ्यो । त्यही आधारमा भाइरसको नाम सत्रु मानिएको रूससँग मिल्ने गरी राखिएको थियो । त्यसबेला भाइरसको नाम रूसी शहर गोर्कीको नामबाट ‘गोर्की ४००’ राखिएको थियो । यसलाई खतरनाक रूसी जैविक हतियारको रूपमा चित्रण गरियो ।

तर, समयको रेखीय यात्रा सन् १९९० को दशकमा पुग्दानपुग्दै विश्व राजनीतिले कोल्टो फेर्‍यो । सन् १९८९ पछि पूर्वी युरोप र रूसबाट साम्यवादी व्यवस्था सुकेको रुखझैं  ढल्यो । दुई ध्रुवीय विश्व राजनीतिको समीकरण बदलियो । सन्दर्भ बदलियो । अमेरिका र रूसबीच मित्रता बढ्न थाल्यो ।

यसपछि उपन्यासभित्रको पूँजीवादले भाका फेर्‍यो । उसलाई नयाँ भिलेन आवश्यक पर्‍यो। उपन्यासको नयाँ संस्करण निकालियो । त्यसमा ‘गोर्की ४००’ भाइरसलाई चिनियाँ वुहानको शहरको नामबाट ‘वुहान ४००’ राखियो । अब तत्कालीन रूसी भाइरस चिनियाँ भाइरस हुन पुग्यो । यो प्रसंग ‘साउथ चाइना मर्निङ पोष्ट’ मा प्रकाशित एक लेखमा छ ।

यी तमाम ठोस प्रमाणका आधारमा निर्धक्कसँग भन्न सकिन्छ — कोरोना भाइरसको भविष्यवाणीबारे चलेका तमाम होहल्ला निराधार छ । यसबाट हतप्रभ हुनुपर्ने कुनै कारण छैन । अर्को कुरा ‘द आइज अफ डार्कनेस’ आख्यान हो । आख्यान आखिरमा आख्यान नै हो, वास्तविकता होइन । यसका कतिपय घटना र प्रसङ्ग संयोगवश वास्तविक जीवनमा मिल्न सक्छन् ।

यहाँनेर, फिल्म वा सिरियलको ‘डिस्क्लेमर’ लाई सम्झनुपर्ने हुन्छ, जसमा भनिएको हुन्छ—‘यसका पत्र वा घटना कसैको वास्तविक जीवनमन मिल्न गएमा संयोगमात्र हुनेछ ।’ ‘द आइज अफ डार्कनेस’ को प्रसंग पनि  संयोगमात्र हो । त्यो संयोग पनि आंशिक रूपमा मात्र मिल्छ ।

अब एकैछिन ‘द आइज अफ डार्कनेस’ का लेखकबारे चर्चा गरौँ । सन् १९४५ मा अमेरिकाको पेन्सिलभेनिया राज्यमा जन्मिएका उपन्यासकार डिन कुञ्जले हालसम्म १०० भन्दा बढी उपन्यास लेखेका छन् । उनका धेरैजसो पुस्तक ‘द न्यु योर्क टाइम्स बेष्ट सेलर’ सूचीमा परेका छन् । उनका कृति साइन्स फिक्सन, हरर, सस्पेन्स थ्रिलर, स्वैरकल्पना र व्यङ्ग्यको श्रेणीमा पर्छन् ।

उनी जति चर्चित छन्, त्यति नै विवादास्पद पनि । लेखन यात्राको शुरुवाती घडीमा डेबिड एक्सटन, डिना ड्योवेयर, लियोनार्ड क्रिस, केआर ड्योवेयर, ले निकोल्स, ब्रियर कफीजस्ता १० वटा जति छद्म नामबाट पुस्तक लेखेको उनी स्वयम्ले बताएका छन् । उनीमाथि कामुक प्रकृतिका सस्ता उपन्यास लेख्ने गरेको आरोप लाग्ने गर्छ ।

यिनै चर्चा र विवादको घेरामा रहँदै गर्दा ‘द आइज अफ डार्कनेस’ उपन्यासमार्फत  महामारीबारे भविष्यवाणी गरेर उनी फेरि एक पटक चर्चाको शिखरमा छन् । यद्यपि, यस्ता महामारीबारे भविष्यवाणी गर्ने उनी पहिलो व्यक्ति भने होइनन् । विगतका थुप्रै कृतिमा यस्ता प्रसङ्ग भेटिन्छन् ।

आध्यात्मिक गुरुको रूपमा समेत परिचय बनाएकी अमेरिकी लेखिका सिल्भिया ब्राउन (सन् १९३६—२०१३) ले पनि यस्तै प्रसङ्ग अघि सारेकी छिन् । उनले आफ्नो उपन्यास ‘एण्ड अफ डेज्’ मा सन् २०२० तिर निमोनियाजस्तो लक्षण देखिन रोग देखापर्ने उल्लेख गरेकी छिन् । अहिले उनको पुस्तक पनि बिक्री बढेको अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चार माध्यमहरूले जनाएका छन् ।

सन् २०११ मा सार्वजनिक भएको चलचित्र ‘कन्टेजिन’ मा पशुबाट मानव सर्ने भाइरसको प्रसङ्ग छ । त्यसमा अष्ट्रेलियाबाट अमेरिका पुगेका व्यक्तिबाट त्यहाँ महामारी फैलिएको दृश्य देखाइएको छ ।

प्राचीन सन्दर्भमा झल्कने असंख्य कृतिहमा महामारीका प्रसङ्ग पर्याप्त पाइन्छन् । ग्रिसेली कवि होमरको कृति ‘इलियड’, दार्शनिक सोफोक्लिसको रचना ‘इडिपक्स रेक्स’ भविष्यमा आउने महामारीबारे चर्चा पाइन्छन् ।

यी सबै काल्पनिक प्रसंगलाई मानिसको कल्पनशीलता र भविष्यमुखी चिन्तनको प्रतिविम्बको रूपमा लिन सकिन्छ । वास्तवमा कल्पनाशील आख्यानका प्रसंगलाई लिएर आतङ्कित हुनुपर्ने कुनै कारण छैन ।

[देखापढी । २०७७ साल वैशाख ८ गते ।]