इन्टरनेटको पुस्ता

 -यमबहादुर दुरा

महान् वैज्ञानिक स्टेफेन हकिङ (सन् १९४२–२०१८) ले इन्टरनेटबारे एउटा घतलाग्दो विचार अघि सारेका छन् । हकिङको कथन छ, ‘हाम्रो दिमागमा स्नायुकोश (न्युरोन) हरू जोडिएझैँ  हामी पनि इन्टरनेटबाट जोडिएका छौँ ।’ हुन पनि, दिमाग र स्नायुकोश जोडिएर मानव जीवनले सार्थकता पाएजस्तै आधुनिक जीवनशैलीमा इन्टरनेट जोडिन आइपुग्दा हाम्रो जनजीवन जादुमय किसिमले सहज र सार्थक हुन पुगेको छ ।

जसरी स्नायुकोशले मानव शरीर दिमाग र शरीरको अन्य भागबीच सञ्चार सेतुको रूपमा काम गर्छ, त्यसरी नै इन्टरनेटले समाजका सबै तह र तप्कालाई जोड्ने काम गरिरहेको छ । त्यसैले, एक्काइसौँ शताब्दीमा इन्टरनेट मानव जातिका लागि प्राणवायु नै बनेको छ । यस्तो लाग्छ, इन्टरनेटबिना आधुनिक जीवन निष्प्राण बन्नपुग्छ ।

मानव समाज आधुनिकतामार्फत्  लम्कँदै गर्दा इन्टरनेट प्रयोगकर्ताको संख्या दिनानु दिन बढ्दै गएको छ । नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणले जारी गरेको एक आँकडाअनुसार नेपालका ९१ प्रतिशत नागरिक इन्टरनेट प्रयोग गर्छन् । बजार सर्वेक्षणसम्बन्धी संस्था ‘स्टाटिस्टा’ का अनुसार विश्वका करिब ६० प्रतिशत नागरिकको इन्टरनेटमा पहुँच छ । विश्व समुदायको इन्टरनेटसँग साइनो गाँसिने क्रम निरन्तर जारी छ ।

मानव सञ्चारको विकास–यात्रा निकै लामो छ । बोलीको उद्भव, लेखनकलाको विकास हुँदै सञ्चारको विद्युतीय यात्रामा फड्को मार्दासम्म हजारौँ वर्ष व्यतीत भइसकेको छ । मानव सञ्चारको विद्युतीय यात्रा मोर्स कोडबाट शुरु भएर टेलिग्राफ, टेलिफोन, रेडियो, टेलिभिजन हुँदै इन्टरनेटको युगमा आइपुगेको हो । 

मोर्स कोडदेखि इन्टरनेटको युगसम्म आइपुग्दा लगभग १ सय ६० वर्षको लामो कालखण्ड बितेको छ । सयौँ आविष्कारक तथा वैज्ञानिकहरूका अथक तथा बुद्धिमत्तापूर्ण शोध एवम् परीक्षणले विद्युतीय सञ्चारलाई सम्भव तुल्याएका हुन् ।

मानव सञ्चारको विद्युतीय यात्रामा इन्टरनेट नवीनतम् विकासक्रम हो । इन्टरनेटले सबै पूर्ववर्ती आविष्कारहरूलाई उछिनिसकेको छ । मोर्स कोडको जमानामा अक्षर वा आवाज केही पनि सम्प्रेषण हुँदैनथ्यो । केवल सङ्केत सम्प्रेषण हुन्थ्यो । त्यसबेलाको सञ्चार अहिलेको जस्तो ताररहित (wireless) थिएन । 

अहिले आएर सूचनाको उच्चराजमार्ग (information superhighway)  मार्फत्  श्रव्य, श्रव्य–दृश्य र लिखित सामग्री (टेक्ट) क्षणभरमै संसारको जुनसुकै कुनामा सम्प्रेषण हुन्छन् । त्यो पनि ताररहित सञ्चार प्रणालीमार्फत्  । 

सूचना प्रवाहमा भएको यसप्रकारको जादुमय प्रगतिले इन्टरनेटलाई महत्त्वपूर्ण र अपरिहार्य सञ्चार प्रणालीको रूपमा स्थापित गरिदिएको छ । इन्टरनेटले नै एक्काइसौँ शताब्दीलाई साँचो अर्थमा ‘सूचना क्रान्तिको युग’ बनाइदिएको छ । इन्टरनेटले मानव सञ्चारलाई छिटो–छरितो र बहुआयमिक बनाइदिएको छ, जुन जादुमय र स्फूर्तिदार पनि छ ।

इन्टरनेटको रचनागर्भ 

सन् १९६० को दशकसम्म अमेरिकामा कम्प्युटरहरू अतिशय ठूला र हलचल नहुने किसिमका थिए । यसका अतिरिक्त कम्प्युटरहरूबीच ‘डेटा’ आदानप्रदान गर्ने कुनै छिटो–छरितो विधि पनि थिएन । यसबाट भौगोलिक दृष्टिले टाढा–टाढा रहेका कम्प्युटरहरूबीच ‘डेटा’ आदानप्रदान गर्ने दिशामा भयानक समस्या आएको थियो । 

त्यस समयमा एउटा कम्प्युटरबाट अर्को कम्प्युटरमा ‘डेटा’ पठाउने कार्य पटक्कै सहज थिएन । यसका लागि म्याग्नेटिक टेपमा डेटा राखेर लामो यात्रा गर्नुप¥थ्यो । डेटा लिएर यात्रा गर्न नचाहनेका लागि अर्को विकल्प थियो । त्यो हो, सम्बन्धित ‘डेटा’ लाई हुलाकमार्पmत् सम्बन्धित ठाउँमा पठाउने । यस्तो विधि झन्झटिलो त छँदैथियो, धेरै समय लाग्ने खर्च हुन्थ्यो । 

यसप्रकारको झञ्झटबाट मुक्ति पाउने उपाय खोज्न थालियो । यस क्रममा अनेकन् वैज्ञानिक शोधहरू भए, जसमध्ये अमेरिकी रक्षा विभागले सन् १९६९ मा शुरु गरेको एडभान्स रिसर्च प्रोजेक्ट एजेन्सी नेटवर्क (अर्पानेट) विशेष उल्लेखनीय छ । अर्पानेटले शुरुमा युनिभर्सिटी अब् क्यारिलोना (लस एन्जेलस), युनिभर्सिटी अब क्यालिफोर्निया, स्ट्यानफोर्ड रिसर्च इन्टिच्युट र युनिभर्सिटी अब् युटा गरी चार ठाउँका कम्युटरहरूलाई एउटै नेटवर्कमा जोडेको थियो । यसपछि अमेरिका र युरोपमा अरू यस्ता नेटवर्कहरू विस्तार हुँदै गए । 

यस्तैमा, सन् १९८९ ब्रिटिश कम्प्युटर वैज्ञानिक टिम बर्नस् लि (जन्मः सन् १९५५) ले वल्र्ड वाइड वेब (डब्लूडब्लूडब्लू) आविष्कार गरे । यसबाट इन्टरनेट विकास र बिस्तारमा जादुयम प्रगति भयो । डब्लूडब्लूडब्लूले विश्वभरका कम्प्युटरहरूलाई एकआपसमा जोड्ने योजकको रूपमा काम गर्न थाल्यो । यसबाट सन् १९९० पछि विश्वभरका वेबपेजहरूलाई एउटै नेटवर्कमा जोड्ने र ‘डेटा ट्रान्सफर’ गर्ने वातावरण तयार भयो । यहीँबाट वास्तविक अर्थमा इन्टरनेटको उदय भएको मानिन्छ ।

इन्टरनेटको पुस्ता 

इन्टरनेट नयाँ माध्यम भए पनि यसको पुस्ता छिटो छिटो व्यतीत भइरहेको छ । समयको वर्तमान विन्दुसम्म आइपुग्दा इन्टनेटको तेस्रो पुस्ता सकिएर भई चौथो पुस्तामा यात्रारत छ । इन्टनेटको पाँचौँ पुस्ता आउन बाँकी छ । तर पनि, भविष्यको अथाह गर्भमा रहेको इन्टरनेटको भावी पुस्ताको चरित्र र प्रकृति कस्तो हुनेछ भन्नेबारे अग्रिम चर्चा हुन थालिसकेको छ । इन्टनेटको पुस्तासम्बन्धी सङ्क्षिप्त विवरण :

वेब ०.० : इन्टरनेटको रचनागर्भ तयार हुँदै गर्दाको अल्पविकसित र अपरिस्कृत संस्करणलाई ‘वेब ०.०’ भनिन्छ । यस अवधिमा इन्टरनेटको विकासका लागि खोजअनुसन्धान, पूर्वाधार निर्माणलगायतका आधारभूमि तयार हुने क्रम शुरु भएको मानिन्छ  । यसको समयावधि सन् १९८० देखि १९९० लाई मानिन्छ । यद्यपि, कसै कसैले सन् १९६० दशकदेखि १९९० को समयलाई यसको कालखण्ड मान्ने गरेको पनि पाइन्छ ।

वेब १.० : यो इन्टरनेटको पहिलो पुस्ता हो, जसअन्तर्गत गतिहीन ९क्तबतष्अ० प्रकृतिका वेबसाइटहरू पर्छन् । यसलाई ‘इन्फर्मेसन वेब’ भनिन्छ । यसप्रकारले वेबसाइट एकतर्फी सवारीजस्तै हो । यस्ता वेबसाइटमा रहेका सामग्री पाठक (प्रयोगकर्ता) ले पढन सक्थे । तर, प्रयोगकर्ता प्रतिक्रिया दिने वा टिप्पणी लेख्ने कुनै अवसर हुँदैनथ्यो । सामन्यतया, यसको समयावधि सन् १९९०–२००० मानिएको छ । 

वेब २.० : यो इन्टरनेटको दोस्रो पुस्ता हो । यसअन्तरगत अन्तरक्रियात्मक बेवसाइटहरू पर्छन् । यस्ता साइटमा रहेका सामग्री प्रयोगकर्ताले पढ्ने र त्यसबारे प्रतिक्रिया व्यक्त गर्न पाउने अवसर पाउँछन् । त्यसैले यसलाई दुईतर्फी सञ्चारयुक्त वेबसाइट मानिन्छ । 

तत्कालीन समयमा माइस्पेस, विकिपिडिया, फेसबुक, ब्लगिङ साइट आदिलाई वेब २.० को संस्करण मानिन्थ्यो । अडियो तथा गेमिङ साइटलाई पनि यसै अन्तरगत राखिन्छ । अहिले, साहित्यिक वृत्तमा पनि वेब २.० लाई विम्बात्मक रूपमा प्रयोग गर्ने गरिएको पाइन्छ । दोहोरो सञ्चारलाई इङ्गित गर्छ । यसको समयावधि सन् २०००–२०१० लाई मानिन्छ ।

वेब ३.० : यो इन्टरनेटको तेस्रो पुस्ता हो, जुन  बेव २.० को विकसित तथा परिमार्जित संस्करण हो । यसप्रकारका वेबसाइट कृत्रिम बौद्धिकी ९ब्चतषष्अष्ब िक्ष्लतभििष्नभलअभ०, यन्त्र–उपकरणको माध्यमबाट सिक्ने सुविधा (machine learning), भर्चुअल रियालिटी तथा आगमेन्टेड रियालिटीको गठजोठ मानिन्छ । यी तमाम सुविधाले तीव्र गतिमा सूचना प्राप्त गर्ने, पढ्ने तथा प्रतिक्रिया लेख्ने सुविधाका अतिरिक्त भिडियो कल गर्ने, गेम खेल्नेजस्ता उच्चस्तरीय अवसर उपलब्ध हुन्छन् । यसले प्रयोगकर्तालाई त्रिआयमिक वातावरण (three-dimensional environment) दिन्छ । यसको समयावधि सन् २०१०–२०२० मानिएको छ ।

वेब ४.० : इन्टरनेटको चौथो पुस्ता हो, जुन बेव ३.० भन्दा स्वाभाविक रूपमा विकसित र परिस्कृत संस्करण हो । यसले कुनै व्यक्ति घर तथा अफिसभन्दा बाहिर रहेर पनि अत्याधुनिक यन्त्र–उपकरणको माध्यमबाट त्यहाँका गतिविधि उपर नजर राख्ने अवसर दिन्छ । वेब ४.० मा कृत्रिम बौद्धिकीको उच्चस्तरीय प्रयोग हुन्छ, जसबाट मानिस र मेसिनबीच उच्चस्तरको अन्तरक्रिया सम्भव छ । 

यही आधारमा यसलाई सिम्बियोटिक वेब (symbiotic web) पनि भन्ने गरिन्छ । कृत्रिम बौद्धिकीको परिष्कृत संस्करण, साइबर दुनियाँमा नयाँ सम्भावनाको अन्वेषणका लागि सहज वातावरण, उच्चस्तरको भिडियो गुणनस्तर (एचडी भिडियो), भरोसायोग्य सञ्चार वातावरण, तीव्रतर सूचना प्रवाह आदि वेब ४.० का विशेषताहरू हुन् । यसको समयावधि सन् २०२०–२०३० मानिएको छ ।

वेब ५.० : यो इन्टरनेटको पाँचौँ पुस्ता हो, जो आउन बाँकी नै छ । वेब ५.० मा कृत्रिम बौद्धिकीको नितान्त परिष्कृत संस्करण उपयोग गरिन्छ, जसले बुद्धिमत्तापूर्ण व्यवहारलाई निर्देशन गर्छ । यस आधारमा वेब ५.० लाई बुद्धिमत्तापूर्ण वेब (intelligence web) पनि भनिन्छ । यसले जटिल प्रकृतिका बहुआयमिक मानवीय आवश्यकतालाई पूरा गर्न सघाउन अपेक्षा गरिएको छ । 

वेब ५.० ले मानिसका भावनात्मक उतारचढावलाई समेत व्यवस्थापन गर्न सहयोग गर्ने पनि अपेक्षा गरिएको छ । त्यसैले, यसलाई भावनात्मक बुद्धियुक्त (emotional intelligence web)  नाम पनि दिइएको छ । वेब ५.० मानिसले जस्तै सोच्ने र सोहीअनुसार व्यवहार गर्ने उच्चस्तरीय कृत्रिम बौद्धिकीयुक्त इन्टरनेट हो । यसको समयवाधि सन् २०३०–२०४० मानिएको छ ।

पुछारमा

इन्टरनेटको पाँचौँ पुस्ता आउन बाँकी नै छ । तर पनि, भविष्यको गर्भमा रहेको नवीतम् पुस्ताबारे अहिले नै व्यापक चर्चा–परिचर्चा भइसकेको छ । समयक्रम एक दिन पाँचौ पुस्ताको समेत आगमन भई त्यसको युग अन्त्य पनि हुनेछ । त्यसपछि इन्टरको अर्को पुस्ता आउनेछ । तर, त्यसको रूप, रङ्ग र जादुमय चरित्र कसरी प्रकट होलान त ? यसै भन्न सकिन्न । यसको उत्तर समयले मात्र दिन सक्नेछ ।

[युवामञ्च । जेठ २०७९ । सामान्य परिमार्जनसहित ।]