‘प्यारासोसल’ सम्बन्धका आयाम

–यमबहादुर दुरा

महान् भौतिकशास्त्री अल्बर्ट आइन्स्टाइन (सन् १८७९–१९५५) ले कल्पनालाई नै सबथोक मानेका छन् । उनको ठम्याइ छ, मानिसले भोलिको सुन्दर संसारको निर्माण कल्पनाबाटै शुरु गरेको हुन्छ ।

उनले भनेका छन्, ‘कल्पना ज्ञानभन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ । ज्ञान हामीले जानेको र बुझेको कुरामा मात्र सीमित रहन्छ । जब कि, कल्पनाले सिङ्गो दुनियाँलाई समेटेको हुन्छ, जुन कुरा कहिले पनि जानेर–बुझेर सकिँदैन ।’

वास्तवमै मानिस कल्पनाशील प्राणी हो । ऊ कल्पनाको दुनियाँमा बाँच्छ । त्यसैले ऊ विचारशील छ । ऊ जिन्दगीभर कल्पनाको व्रह्माण्डमा सयर गरिरहन्छ । ऊ मनमा कल्पनाको सुन्दर बस्ती बसाइरहन्छ । यस अर्थमा मानिस साँचो अर्थमा कल्पनाजीवी प्राणी पनि हो ।

कतिपयको बुझाइमा मानिसका अध्यात्मिक आस्था र विश्वासको जग पनि कल्पना नै हो । हाम्रा अस्थाका पात्रहरू कल्पनाको गर्भबाट जन्मेका अद्भूत प्राणी हुन् । पौराणिक कालदेखि श्रद्धाको शिखरमा रहँदै आएका भगवान् हुन् वा दन्त्यकथामा वर्णित तिलस्मी नायक-नायिका नै किन नहुन्, सबै हाम्रा कल्पनामा बाँचेका पात्र हुन् ।

मिथमा बाँचेका यस्ता पात्रसँग भौतिक रूपमा भेट हुन सम्भव छैन । तर पनि मानिसको उनीहरूप्रतिको लगाव र श्रद्धा अटल छ ।

कहिल्यै भेट नभएका वा भेट हुन सम्भव नहुने पात्रसँग मानिस कतिपय परिस्थितिमा एकतर्फी प्रेम वा मोहमा पर्छन् । यसप्रकारको लगाव वा आकर्षण वा मोहभावलाई ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ भनिन्छ । विश्वमा भएका असंख्य अध्ययनको निष्कर्ष छ – थुप्रै  मानिस ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ को चक्रव्यूहमा परेका छन् । कुनै खास देवी वा देउताप्रतिको असीम भक्तिभावलाई पनि कतिपयले यही श्रेणीमा राख्छन् ।

बीसौं शताब्दीमा  विद्युतीय प्रसारण माध्यम र चलचित्र अस्तित्वमा आए । विद्युतीय प्रसारण माध्यमको आगमन भएपछि  ‘प्यारासोसल रिलेसनससिप’ ले अर्को मोड लियो । चर्चित टेलिभिजन सेलिब्रिटी, चलचित्रका नायक–नायिका र रेडियो प्रस्तोता मिडियामामार्फत समाजको फराकिलो घेरासम्म पुग्न थाले ।

यससँगै उनीहरूप्रति कतिपय दर्शक÷स्रोता एकतर्फी रूपमा आकर्षित हुन थाले । उनीहरू देवीदेउताजस्तो काल्पनिक पात्र होइनन्, जससँग अन्तरक्रिया गर्न एक अर्थमा असम्भव छैन । तर, उनीहरूसँगको अन्तरक्रिया धेरै अर्थमा सहज पनि छैन ।

सयौं–हजारौं किलोमिटर पर रहेका अपरिचित (आफूले मात्र चिनेको) व्यक्ति सँग भेटघाट गर्न र मनोभाव व्यक्त गर्न बहुसंख्यक सर्वसाधारणका लागि  सहज छैन– पहुँच, भौगोलिक दूरी र अन्य विविध व्यवधानका दृष्टिले ।

अर्को कुरा, सेलिब्रिटीहरू आफूलाई कुन व्यक्तिले कति हदसम्म मन पराएका छन् भन्नेबारे अनभिज्ञ हुन्छन् । किनभने सेलिब्रिटीहरू चर्चित होलान् तर अन्तरयामी होइनन् । अर्को कुरा, सबैसँग अन्तरक्रिया गर्नु उनीहरूका लागि सहज पनि छैन ।

न उसले हरेकलाई भेटेर सान्त्वना दिनसक्छ, न त सबै ‘डाइहार्ड प्यान’ का भावनात्मक तिर्सनाहरू एक एक गरी मेटिदिन सम्भव छ । चाहेर पनि यस्तो गर्न सम्भव छैन । ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ को गणित पनि विविध दृष्टिले समस्याग्रस्त छ ।

इन्टरनेटको आगमनले ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ मा अर्को आयाम थपियो । इन्टरनेटसँगै अस्तित्वमा आएको सोसल मिडियाका कारण ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ को आयतन झन बढेर गयो । यसले धेरैभन्दा धेरै व्यक्तिलाई ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ को दायरामा समेट्न थाल्यो ।

पूर्ववर्णित सेलिब्रिटीका अतिरिक्त, गायक–गायिका, यु ट्युबर, खेलाडी, सोसल मिडिया प्रयोगकर्तालगायत विभिन्न तह र तप्काका मानिस ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ को दायरामा आउन थाले ।

अन्तरक्रियात्मक हुनु सोसल मिडियाको एउटा मूलभूत चरित्र हो । सोसल मिडियाको यही गुणवत्ताका कारण आफूले एकततर्फी हिसाबले मन पराएका व्यक्तिसँग भर्चुअल दुनियाँमा भेटघाट (अन्तरक्रिया) गरेर मनको वह पोख्न सम्भव भएको छ । ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ को यो आयाम सापेक्षित रूपमा प्रगतिशील छ ।

यद्यपि, यो सम्बन्ध पनि समस्यारहित भने छैन । उनीहरूबीचको अन्तरक्रिया त्यतिबेलामात्र सम्भव छ, जतिबेला मन पराइएका व्यक्ति अन्तरक्रियाका लागि राजी हुन्छन् । यहाँनेर अर्को कुरा पनि छ, मन परेका व्यक्तिसँग मनमाफिक सम्बन्ध विकास गर्न पाउने भाग्य सबैको निधारमा लेखिएको हुँदैन ।

उता, ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ मा परेका व्यक्ति एकपछि अर्को गरी एकोहोरो प्रेममा फस्दै जान्छ । उसले सम्बन्धित व्यक्तिबारे थप जानकारी खोज्दै जान्छ । अखबारका ‘गसिप पेज’, इन्टरनेटका ‘गसिप कन्टेन्ट’ र रेडियो–टेलिभिजनले प्रसारण गर्ने सेलिब्रिटीसम्बन्धी रिपोर्टहरूको माध्यमबाट थप जानकारी सङ्कलन गरेर आफूलाई अद्यावधिक गराइरहन्छ ।

मन पराएको व्यक्तिबारे जति धेरै जानकारी प्राप्त गर्छ, आफू  त्यति नै उससँग नजिक भएको अनुभूत गर्छ । आफूले एकतर्फी रूपमा मन पराएको व्यक्ति अरू कसैसँग विवाह बन्धनमा बाँधिएको, दुर्घटनामा परेको वा मृत्यु भएको खबरले उसलाई अपरिमित दु;खी  तुल्याउँछ ।

‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ रहेका व्यक्तिले आफूले प्यारो ठानेको व्यक्तिलाई हरदम मन पराइरहने अवस्था बनिरहन्छ भन्ने पनि होइन । कतिपय अवस्थामा आफ्नो हृदयमा रहेको व्यक्तिप्रति मोहभङ्ग हुने अवस्था पनि आउँछ ।

प्यारो ठानिएका व्यक्ति गैरसामाजिक क्रियाकलापमा लागेको थाहा पाएका, उसका अक्षम्य कर्तुतहरू सार्वजनिक भएमा वा अन्य यस्तै कारणले उसप्रति मोहभङ्ग हुन पुग्छ । यससँगै उसप्रतिको प्रेम र आस्थाको धरोधर ढल्छ, यस्तो अवस्थालाई ‘प्यारासोसल ब्रेकअप’ भनिन्छ ।

प्यारासोसल सम्बन्धका आधार के के हुन् ? यसबारे अनेकन् मतमतान्तर छन् । सन् २००९ मा अमेरिकाको युनिभर्सिटी अफ नेभाडाका एक विद्यार्थीले ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप्स् उइद् सेलिब्रिटिज् : एन इलुजन अफ इन्टिमेसी उइद् मिडिएटेड फ्रेन्डस्’ शीर्षकमा पेश गरेको शोधपत्रमा प्यारासोसल सम्बन्धका विविध आयामहरूलाई चिरफार गरिएको छ ।

शोधपत्रका अनुसार मानिसहरू सेलिब्रिटीका बौद्धिकता, सामथ्र्य र रूपभन्दा पनि प्रसिद्धिका पछि लाग्छन् । ४२ प्रतिशत अश्वेत र २१ प्रतिशत श्वेत बालबालिका सेलिब्रिटीका प्रसिद्धिका आधारमा उनीहरूप्रति आकर्षित हुने गरेको सोही अध्ययनमा पाइएको छ ।

‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ को अध्ययनसम्बन्धी इतिहासतिर खोतल्दा डोनाल्ड होर्टन र रिचर्ड होलले पहिलो पटक यो शब्दावली प्रयोगमा ल्याएका हुन् । सन् १९५६ मा होर्टन र रिचर्डले ‘साइकेट्री’ जर्नलमा ‘मास कम्युनिकेसन एण्ड इन्टरयाक्सन : अब्जरभेसन अन इन्टिमेसी एट अ डिस्ट्यान्स’ शीर्षकमा लेख प्रकाशन गरेपछि ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ बारे चर्चा हुन थाल्यो ।

सन् १९७० को दशकदेखि ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ को वैज्ञानिक अध्ययन शुरु भएको देखिन्छ । समयको यो विन्दुमा आइपुग्दा ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ का विविध आयामबारे असंख्य अध्ययन–अनुसन्धान भइसकेका छन् । यस्ता विषयका अध्ययन प्रतिवेदनको खात जति चुलिँदैछ, त्यति नै प्यारासोसल सम्बन्धका जटिलताहरू बढ्दै गएका छन् ।

सोसल मिडियामार्फत कायम हुने ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ एक अर्थमा प्रगतिशील भए पनि यसबाट सबैको मनचिन्ते झोला भरिँदैन । औंलामा गन्न सकिने भाग्यमानी व्यक्तिहरूको ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ वास्तविक सम्बन्धमा परिणत भएर सुखान्त बनेका छन् ।

अधिकांशको सम्बन्ध अभेद्य चट्टानजस्तो अप्रसारयोग्य बनी टाक्सिएका छन् भने कतिपय सम्बन्ध धोकाधडीमा टुङ्गिएका छन् । यस्ता सम्बन्धले साइबर बुलिङ, साइबर दुर्व्यवहार  र अनेकन् दुर्दान्त कथाहरू जन्माएका छन् ।

नेपालमा ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ बारे कुनै व्यवस्थित अध्ययन भएको पाइँदैन । यसबारे कुनै तथ्याङ्क वा अध्ययन प्रतिवेदन भेटिँदैन । तर पनि अनौपचारिक छलफल तथा कुराकानीमा कतिपय युवायुवती स्वदेशी तथा विदेशी सेलिब्रिटीहरूप्रति अतिशय आकर्षित भएको र एकोहोरो प्रेममा भौंतारिएको चर्चा सुनिन्छ । यस सन्दर्भमा कलेजका कतिपय विद्यार्थीले सिनेमाका कतिपय सेलिब्रिटी आफूलाई निकै मन पर्ने गरेको विचार व्यक्त गरेका छन् ।

फेसबुकलगायतका भर्चुअल माध्यमबाट हजारौं किलोमिटर पर रहेका व्यक्तिसँग थुप्रै व्यक्ति प्रेममा परेका तर सशरीर भेटघाट हुन नसक्दा मानसिक विक्षिप्तता आएका प्रसंग पनि बेलाबखतमा सुनिन्छन् । यस्ता विषयमा व्यवस्थित अध्ययन हुन आवश्यक भएको छ ।

अध्येताहरूका अनुसार ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ मा रहेका व्यक्तिले एकततर्फी किसिमले ठूलो मात्रामा आफ्नो भावनात्मक उर्जा, रुचि र समय व्यर्थमा खर्च गर्छ, जुन अन्ततः डिप्रेसन, चिन्ता र तनावको गतिलो स्रोत बन्न पुग्छ ।

यु ट्युब च्यानल ‘टेडेक्स’ मार्फत ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ बारे थुप्रै लेक्चर दिएकी क्यानडेली विज्ञ बेली पर्नेलले बेलायत, अमेरिका र क्यानडामा गरिएको अध्ययनले ‘प्यारासोसल रिलेसनसिप’ ले  धेरै दुःखान्त अध्याय निम्त्याएको चर्चा गर्दै यसबारे सचेत हुन आग्रह गरेकी छिन् ।

असल कामका लागि असर आशयका साथ कसैबाट प्रभावित हुनु र कसैलाई आस्था वा प्रेमको धरोहर ठान्नु गलत होइन । तर, यही कुरा मानिसक दुव्र्यसन बन्न पुग्यो भने यसले घातक नतिजा निम्त्याउन सक्छ भन्ने तथ्यलाई अध्ययनहरूले औंल्याएका छन् । यसबारे सावधान हुन आवश्यक छ ।

[साभार : युवामञ्च । २०७६ पुस ।]