Showing posts with label Profile. Show all posts
Showing posts with label Profile. Show all posts

Friday, October 26, 2018

Queen of folk melody


-Yam Bahadur Dura

Over four decades ago, a girl was born and raised in a rural area of Duradana, Lamjung. Her birthplace Duradanda, Lamjung, is a fertile land of folk-music. She grew up with folk songs in social gatherings such as marriage, festivals, jastras. Cultural rituals of the place were often marked with the melodious folk songs. Parma, a tradition of labor exchange among the villagers, was one of main sites where folk songs filled the air.  That girl was part of this environment, and entered the mainstream culture without knowing much what she was doing. Her childhood was heavily pollinated with different genres of folk songs. Eventually, she happened to find herself as someone to reckon in the field of folk songs.
Graphics: The Rising Nepal

This anecdote is of Bima Kurmari Dura, a note folk singer. She never had a chance to go to school. Neither did take any music or vocal classes.  However, she had a golden opportunity of entering into an informal university of folk-music, socio-cultural environment of her time. She witnessed a lot musical performances in the vast socio-cultural landscape of her locality. She also saw live and lively musical performances by her senior brothers and sisters in different gatherings in and around her birthplace. In a way, there was nothing surrounding her but folk songs.

Bima, naturally, got her attracted to folk songs, and started going with melodies. In the beginning, it was just village a ritual. The socio-cultural milieu of her locality made her sing folk songs along with her contemporaries, which unknowingly paved the way for her future career.

Slowly, she seemed to more than her colleagues were doing. She was spotted as a-would be singer, and she started joining different local musical events. Her aim grew bigger and started moving ahead towards a new direction.  She came out the winner the nation-wide folk song competition organized by Radio Nepal in 2047 VS, and she came first. This musical event shaped her identity as a folk singer among the wider circle of folk song lovers, and it boosted her morale as well.

Now in her 40s, Bima Kurmari Dura has shown her genius and gained a certain height in her career. The wall of her meeting room at her home looks like a confluence of appreciation letters from different organizations. Wordings of these letters are attractive and meaningful, which depict that what kind of space she has occupied in the hearts of thousands of folk-music lovers.

The days, she gets invitations from different groups in and outside of the country. Her presence makes every function special. Tens of thousands of people flock to see her from the close distance and to witness her musical performances. She has made hundreds of performances attracting thousand of audiences and plunging them into a sentimental world. She has given stage performances in Hong Kong, Korea, India, the UK, many other countries.

She reputation grew for two major reasons – velvet voice, and sentimental songs. Her music video Chino remained overwhelmingly among folk song lovers. 'Lamjung Turlungkot…' is one of the most popular songs in the menu of that music video. This song tells a story of a village girl who becomes nostalgic about her birthplace once she leaves her family home and birthplace and steps out far away to get married with a life-partner as a social custom. Her voice and context of the song bring rain of tears to the eyes of audiences, especially females.

Bima Kumari Dura claims that she has given her voice to some six thousand songs, and produced more than 24 albums. One of her the well-received audio albums is Chhutyo Mayajal, that literally means break-up. This album tells the story of her own life. She had love marriage that did not last long after having a daughter, who is in the USA to pursue higher education.

A celebrity now, Bima has caveat for journalists: do not misinform, misquote, and misquoted and misinterpret her, because, she says, that bothers her a lot.

[Courtesy: The Rising Nepal, Friday Supplement, October 26, 2018]

Saturday, January 13, 2018

कर्खा युगका स्वरजीवी


–यमबहादुर दुरा

जनस्तरमा सारङ्गीको लोकप्रियताको ग्राफ पत्याइनसक्नुको उच्च छ । सारङ्गीको धूनले नेपाली मन र मुटुहरूलाई जोड्ने काम गरिरहेको छ, निरन्तर । सारङ्गीवादकहरूले नेपालीपनको विस्तारमा योगदान दिइरहेका छन् । तीर्थबहादुर गन्धर्व (वि.सं.२०१०–२०७०) तिनै सारङ्गीवादक स्वरजीवीमध्ये एक हुन्, जो जीवनभर सारङ्गीको धूनमिश्रित लोकगीतमार्फत् नेपालीत्व जोगाउने र नेपाली मनहरूलाई झङ्कृत तुल्याउने कार्यमा सरिक भइरहे । 

नेपालमा छापा तथा विद्युतीय सञ्चार माध्यमहरूको विष्फोटक उपस्थिति हुनुभन्दा अघि नेपाली समाजमा सार्वजनिक सूचना प्रवाहकोे अवस्था नाजुक थियो । एकतिर लोकतान्त्रिक परिपाटीको अभाव, अर्कोतिर ‘सूचना संस्कृति’ को खरेडी । सही सूचनाको अभावमा अफवाहले राज गर्‍थ्यो ।

गन्धर्वहरू सारङ्गी भिरेर गाउँ–गाउँ डुल्थे । सूचना र मर्मले भरिएका कर्खा (घटनाप्रधान गीत) गाएर जीविकोपार्जनको प्रयासमा जुट्थे । समाजमा विद्यमान सूचनाको ‘भ्याकुम’ हटाउने काम गर्थे । कर्खामार्फत समाजका नवीनतम् घटनाक्रमहरू उजागर हुन्थे । यसरी गन्धर्व समुदायले सञ्चारकर्मको अनौपचारिक ‘कमाण्ड’ सम्हालेको थियो । त्यतिबेला यो समुदायले ‘जिउँदो समाचारपत्र’ र ‘जिउँदो रेडियो’ को रूपमा सूचना प्रवाह गर्‍थ्यो । यसबाट समसामयिक सूचनाको प्यास मेटाउन भरथेग सहयोग पुग्थ्यो । 

तीर्थबहादुर गन्धर्व रेडियो नेपालमा जागिरे हुनुभन्दा अघि यही प्रकृतिको सञ्चारकर्ममा संलग्न थिए । उनी आफ्नो घर दूधेकुना (तनहूँ) बाट सारङ्गी भिरेर तनहूँ तथा लमजुङका गाउँबस्तीहरू डुल्थे । सानै उमेरदेखि कर्खा गाउँथे । मायामोह र विरह–व्यथाका गीत पनि गाउँथे । उनको गीतमा गाउँबस्ती झङ्कृत र तरङ्गित हुन्थ्यो । गीत सुन्दासुन्दै कतिको आँखामा आँसु टल्पलाउँथ्यो त कतिको ओठमा मुस्कान फक्रन्थ्यो ।

उनले आफ्नोे सांगीतिक यात्राले लाहुरे समुदायसँग जोडेको नातालाई पनि बिर्सन मिल्दैन । छुट्टीमा घर आएका लाहुरेहरूले आफ्ना टेप रेकर्डरमा गन्धर्व गीत भर्थे । तीर्थबहादुर गन्धर्वले लाहुरे ल्याएका ठूला ठूला टेप रेकर्डरमा उनका गीत घन्कन्थे । स्थानीय जात्रा तथा सामाजिक जमघटहरू गुञ्जयमान हुन्थे । ती गीत लाहुरेसँगै जहाज चढेर हङकङ, बेलायत तथा बु्रनाइसम्म पुग्थे । विदेशी छाउनीमा स्वदेशी गीत घन्कन्थे । यहाँनेर, उनीको प्रतिभा विस्तारमा लाहुरेको समुदायले अप्रत्यक्ष रूपमा लाएको गुनलाई बिर्सन मिल्दैन । 

गाउँबस्तीहरूमा नेपालीपनले ओतप्रोत भएका गीत गाउँदै हिँडदा उनको जीवनले अचानक नयाँ मोड लियो । लमजुङ घुम्न निस्केका रेडियो नेपालका एक हुल कलाकारसँग लमजुङको सुन्दरबजारमा उनको जम्काभेट भयो । त्यस हुलमा पाण्डव सुनुवार (वि.सं.२००९–२०६३), राम थापा (वि.सं.२०१५–२०६५), बमहादुर कार्कीलगायतका कलाकारहरू थिए । 

त्यो जम्काभेटले रेडियो नेपालमा लोकसङ्गीतको फाँट सम्हालेर बसेका ती कलाकारलाई तीर्थबहादुर गन्धर्वको प्रतिभासँग परिचित हुने मौका दियो । गन्धर्वको कला र गलाबाट उनीहरू प्रभावित पनि भए । यही जौमेसोमा उनी २०४२ सालमा रेडियो नेपालमा प्रवेश गरे, वाद्यवादकको रूपमा । गाउँबेंसीको सीमित दायरामा सुनिने उनका गीतहरू अबचाहिँ रेडियो नेपालबाट पनि घन्कन थाले । 

शुरुवाती चरणमा उनले पाण्डव सुनुवारले सञ्चालन गर्ने लोकगीतसम्बन्धी ‘चौतारी’ कार्यक्रममा सारङ्गी बजाउने र गीत गाउने गरेपछि उनी थप चर्चामा आए । उनको परिचयको घेरा फराकिलो हुँदै गयो । त्यस समयमा उनी साङ्गीतिक यात्राको शिखर आरोहणको क्रममा थिए ।

तीर्थबहादुर गन्धर्वको साङ्गीतिक यात्राको उभारले एउटा विरोधाभाषपूर्ण समयको प्रतिनिधित्व गर्छ । त्यस कालखण्डमा गन्धर्व सङ्गीतले विडम्बनापूर्ण नियति भोग्दै थियो । जतिबेला उनीजस्ता ‘ग्रासरूट्स’ का ‘नाङ्गेपाउ गायक’ राष्ट्रिय प्रसारण संस्थामा प्रवेश गर्दै थिए, त्यही समयमा गन्धर्व संस्कृतिको जीवन्त पाटोको रूपमा रहेको कर्खा हराउँदै थियो । शायद, समयको हावा नै त्यसरी बहेको थियो । 

यो विडम्बनालाई एकछिन बिर्सिएर उनको योगदानलाई सम्झने हो भने उनले प्रशंसायोग्य काम छन् । गाउँघरका मौलिक भाकाहरू विस्तारमा उनको उल्लेखनीय योगदान रह्यो । उनले तुकबन्दी गीतमात्र गाउँदैनथे, बीच–बीचमा भट्टयाएर गीतलाई रोचक,  घोचक र सुललित बनाउँथे । यो नै उनको गायनकलाको विशेषता थियो ।  

गीत भट्टयाउने क्रममा दुई मिनेटमा नेपालका नयाँ–पुराना सबै ब्रान्डका चुरोटको नाम लिन भ्याउँथे । उनको गीत भट्टयाइले सासू–बुहारी बीचको किचलो, श्रीमतीले लाहुरे श्रीमान्लाई पठाएको घुर्कीपूर्ण पत्र, जिन्दगीको पत्झडपनजस्ता तमाम सामाजिक परिवेशलाई समेट्थ्यो । उनको गीत बज्दा ग्रामीणजन रेडियोमा कान थापेर सुन्थे र अल्हादित हुन्थे । 

उनले गाउँबस्तीका विरह–वेदनाले भरिएका भाकाहरू सारङ्गीको झङ्कारसँगै गाए । पसिनाले पैसा साटेर ल्याउने मुगलानी, साहू–महाजनको थिचोमिचो सहन विवश सीधासाधा ग्रामीणजन, छोरीबुहारीले भोग्नुपर्ने हेँलाहोचोबारे मर्मभेदी गीत गाए, जुन गाउँबस्ती बेहद लोकप्रिय रहे । धेरैले मेलापात र वनपातमा उनको गीत गुनगुनाए र गुनगुनाइरहेका छन् ।

छोरीचेलीको कुरा गर्दा उनीहरूले दुर्भाग्यपूर्ण नियतिबारे चर्चा गर्नुपर्ने हुन्छ । कुनै जमाना यस्तो थियो – छोरीलाई केटा मन पर्न पर्दैनथ्यो, आमा–बाउलाई मन परे पुग्थ्यो । सबैलाई जगजाहेर नै छ, छोरीचेलीले कुनै सहमति र पूर्वजानकारी बिना जन्मघर छाडेर पराइघर जानुपर्‍थ्यो । यही नियतिले निर्माण गरेको छोरीचेलीको मनोविज्ञानबारे उनले गीत गाएका छन् : ‘म छोरीको हारेको कर्म, जन्मे यहाँ मर्नु छ कुन घरमा, पारि वन रुन्छ मेरो मन’ ।

मार्मिक र भावुक गीतसँगसँगै उनले ठट्यौला र व्यङ्ग्यविनोदी प्रकृतिका गीत पनि गाएका छन् । उनको चर्चित गीत ‘आइ एम सरी...’ यही श्रेणीका गीत हो । यसमा आधुनिक महिलाको चरित्र–चित्रण गरिएको छ । गीतमा प्रयुक्त कतिपय शब्द र भावप्रति महिला अधिकारका दृष्टिले आपत्ति जनाउन सकिने ठाउँ छन् । 

तीर्थबहादुर गन्धर्व कर्खा गाउने अन्तिम पुस्ता हुन् । उनीभन्दा पछिका पुस्ताले कर्खालाई निरन्तरता दिन सकेनन् । उनी बाढी–पहिरोले पुर्‍याएको जनधनको क्षति, हत्या, कुनै व्यक्ति प्रदर्शन गरेको असामान्य बहादुरी आदिलाई घट्नाप्रधान गीतका रूपमा प्रस्तुत गर्न खप्पिस थिए । तत्कालीन समयमा गाउँठाउँमा यस्ता गीतले निकै ख्याति कमाएका थिए । उनको पुस्तापछि गाउँघरमा कर्खा सुनिन छाड्यो ।  

लोकगीत आफैंमा सञ्चार हो । उनी एक अर्थमा प्रभावोत्पादक सामाजिक सञ्चारकर्ता थिए । उनले जनमनमा हासिल गरेको लोकप्रियतालाई दृष्टिगत गरी उनको स्वरमा विभिन्न विषयमा ‘जनहितकारी विज्ञापन’ (पीएसए) तयार गरिएका छन्, जुन रेडियोहरूमा अझै गुञ्जन्छन् । सङ्गीतकर्ममा संलग्न हुँदा उनले धेरै लोकगीतमा सारङ्गीको धून भरे । चलचित्रका गीतमा सारङ्गीको धून भर्ने मौका पनि पाए ।

यही सिलसिलामा उनलाई अवसरको मधुमासले पछ््यायो । एकपटक उनलाई सङ्गीतकार शम्भुजीत बास्कोटाले सारङ्गी मुम्बई लगे । त्यही सिलसिलामा उनी बलिउडका चर्चित सङ्गीतकार आरडी बर्मन (सन् १९३९–१९९४) को सम्पर्कमा आए । सङ्गीतकार बर्मनले उनको सारङ्गीवादन मन पराए । बर्मनले उनलाई आफूसँगै बसेर काम गर्न भने तर घरमा छोरी बिरामी भएकाले उनी त्यहाँ बस्न सकेन । उनले यो कुरा एउटा भिडियो अन्तरवार्तामा बताएका थिए । 

‘ग्रासरूट्स’ बाट उठेर लोकगीतको क्षेत्रमा ख्याति कमाएका तीर्थबहादुर गन्धर्वको गलाबाट ‘कपालु कोरेर...’, ‘चरी बस्यो बरको डालीमा...’, ‘आइ एम सरी...’, ‘बल्ल पर्‍यो निरमाया माकुरी जालैमा’ गुञ्जिए, जुन बिछट्टै हिट भए । उनले ‘छड्के सलाम’, ‘चरी बस्यो’, ‘सानु’ जस्ता दर्जनौं अल्बममार्फत् लोकभाकाहरूको श्रीवृद्धि गरे । 

लोकगीतलाई जीवनधारा सम्झने उनी उच्च रक्तचाप र मधुमेहबाट पीडित थिए । यस्तैमा २०७० साल भदौ २७ साँझमा उनलाई हृदयघात भयो । भोलिपल्ट सूर्यको पहिलो किरण धर्तीमा पर्नुभन्दा धेरै अघि नै उनी दुनियाँबाट अस्ताए ।

उनको निधनबाट नेपाली समाजले मौलिक स्वरका धनीलाई मात्र गुमाएन, कुशल सारङ्गीवादक पनि गुमायो । उनले नेपाली लोकसङगीतलाई अझै गुन लाउन बाँकी नै थियो तर यो आग्रह विधातालाई मञ्जुर भएन । उनले सिर्जना गरेका सारङ्गीका धुन र स्वराङकन गरेका गीतहरू नै उनले हामीलाई छाडेर गएका सम्झना कोसेली हुन् ।

[साभार : गोरखापत्र 'शनिबार' । पुस २९, २०७४ । सामान्य परिमार्जनसहित । तस्बिर : गुगल]

Sunday, September 17, 2017

जनताका भाका

–यमबहादुर दुरा

  लमजुङस्थित हाँडेटार सिंचाइ आयोजनाको उद्घाटन गर्न  वि.सं. २०३३  पुस ९ गते राजा वीरेन्द्रको हाँडेटारमा सवारी भयो । राजाको सवारी सम्पन्न भएपछि  ठाडो भाका गायक दीर्घराज अधिकारी ‘भेँडीखर्के साइँला’ (वि.सं. १९९०-२०७४) बारे गाउँघरमा एउटा हल्ला चल्यो । हल्लाको सार थियो--उनले राजाको सवारीमा गीत गाउने क्रममा राजालाई होच्याए । गीतमा ‘सानो राजा नेपालमा, ठूलो राजा चीनमा...’ पदावली घुसाएकाले राजाले अपमानित अनुभूत गरे ।
दीर्घराज अधिकारी ‘भेँडीखर्के साइँला’ (वि.सं. १९९०–२०७४) 


यो हल्ला मात्र थियो । अहिलेको जस्तो दोहोरो संवादमूलक सामाजिक सञ्जाल नभएको त्यस समयमा उनको छवि एक हदसम्म क्षय भयो । गाउँघरमा धेरै पछिसम्म पनि यो हल्लाले ठाउँ लिइरह्यो । धेरै पछिमात्र वास्ताविकता पत्ता लाग्यो, गीत गाउन निम्त्याइएको ठाउँमा नजाँदा उनीसँग बेखुसी भएकाहरूले यस्तो हल्ला चलाएका रहेछन् ।

उनका विरुद्ध अनर्गल प्रचार हुनुअघि नै उनी जनस्तरका निर्विवाद सिद्धहस्त गायकको रूपमा देखापरिसकेका थिए । जात्रा, सामाजिक जमघट र रङ्ग–रसका महफिलमा उनको माग थियो । यद्यपि, उनी जुन समयमा ठाडो भाका गायनमा अघि बढ्दै थिए, त्यस समयमा ठाडो भाका गाउने गायक–गायिकाको कुनै कमी थिएन । तर उनी असंख्य ताराका माझमा टहटह जूनजस्ता भए । उनलाई प्रसिद्ध गायक देउबहादुर दुराको अवतार मान्नेहरू पनि छन् ।

उनको नाम दीर्घराज अधिकारी भए पनि भेँडीखर्के साइँला नामले यत्रतत्र परिचित भए । उनको नामका पछाडि सानो किस्सा जोडिएको छ । उनका बा तुर्लुङकोट (लमजुङ) स्थित भेँडीखर्क (भेँडीगोठ) मा बस्थे । उनले  बेला-बखतमा यो कुरा बताउँदै आएका थिए ।  भाँगु गाउँ र तुर्लुङकोटबीच रहेको जङ्गलको एक खण्ड अझै पनि 'भेँडीखर्क' नामले परिचित छ ।उनी साइँलो छोरो थिए । यही विरासतबाट जोडिँदै आएर उनी कालान्तरमा 'भेँडीखर्के साइँला'  नामले चिनिए ।

गीतमा माया–महब्बत र धर्मशास्त्रका अनेक प्रसंग ल्याएर टुक्का जोड्ने र गीत भट्ट्याउने भेँडीखर्के साइँलामा विशिष्ट कला थियो । उनको अनुपम स्वर–माधुर्य पनि सर्वत्र प्रशंसा भएको पक्ष हो । यिनै विशेषताबाट उनी आफ्नो पृथक पहिचान दिन सफल भए । ‘बाहुनले गीत गाउन हुँदैन’ भन्ने मानसिकताले राज गरेको जमानामा बा-आमाको आँखा छलेर नौ वर्षको उमेरदेखि नै गीत गाउनु र दुनियाँलाई उछिन्न सफल हुनु उनको साङ्गीतिक यात्राको महत्वपूर्ण उपलब्धि मान्न सकिन्छ ।

२००६ सालमा उनको परिवार दुराडाँडास्थित तुर्लुङकोटबाट परेवाडाँडामा बसाइँ सर्‍यो । आफ्नो जन्मस्थानको साङ्गीतिक माहोलबाट बेग्लै सामाजिक परिवेशमा मिसिन पुगे पनि ठाडो भाकाका डफ्फासँग उनको संगत पूर्ववत् रूपमा कायमै रह्यो । आफ्नो जन्मथलो आउजाउ र उठबस भइरह्यो । गीतको खाल जमिरह्यो ।

यस क्रममा उनले आफ्नो जीवनकालमा असंख्य गायिकाहरूसँग साङ्गीतिक सवाल-जवाफ गरे । उनका समकालीन भक्तिमाया दुरा, सकुन्धरा दुरा (ढाँडथोके माहिली,  वि.सं.१९९१-२०७०), गौमाया दुरा, ज्ञानुमाया थापालगायतका प्रतिभाहरू उनीभन्दा अघि नै यस दुनियाँबाट अस्ताइसकेका छन्  ।

शुरुका दिनमा स्थानीय साङ्गीतिक रङ्गमञ्चमा मात्र बढी चर्चित भेँडीखर्के साइँला २०५० को दशकदेखि आमसञ्चार माध्यममा विस्तारै छाउन थाले । २०६० को दशकको मध्यततिर आइपुग्दा उनको सुनाम फूलको सुवाससरी सबैतिर मगमगाइसकेको थियो । तर, केही मिडियाले कुरै नबुझी उनलाई मिथकीय पात्रजस्तो गरी चित्रण गरे । यसबाट अन्य स्थानीय प्रतिभामाथि नजानिँदो किसिमले अन्याय  भयो । ठाडो भाका गाउन सक्ने व्यक्ति भेँडीखर्के साइँलामात्र हुन् भन्ने दलिल आयो, जुन सर्वथा गलत थियो ।

ठाडो भाका गाउनसक्ने प्रतिभाहरू अझै पनि गाउँघरमा नभएका होइनन् तर उनीहरू चर्चामा छैनन् । अहिले सामान्य चर्चामा रहेका नन्दमाया दुरा, बुद्धिमान दुरा ‘धम्पू’, उत्तम गुरुङ, शिवकुमारी दुरा, कृष्ण गुरुङ, हरिमाया गुरुङ, यमबहादुर दुरा (पंक्तिकार होइन), सीता दुरालगायतका प्रतिभाहरूले ठाडो भाका गाउन सक्छन् । अहिले यिनै प्रतिभाहरूले ठाडो भाकाको विरासत थामिरहेका छन् ।

रेडियो नेपालमा गीत रेकर्ड गर्न उनी २०३५ सालमा राजधानी आए तर मौका पाएनन् । त्यतिबेला  उनीसँग रहर थियो, पहुँच थिएन । गीत रेकर्ड गर्ने अभिलाषा राख्दा तीतो अनुभव संगालेको १८ वर्षपछि चलचित्र निर्देशक प्रदीप उपाध्यायले उनको  रहर पूरा गरिदिए । २०५३ सालमा उपाध्यायको टोली सुन्दरबजार (लमजुङ) धाएर अल्ट्रसाउण्ड प्रालिमार्फत् भेँडीखर्के साइँला र भक्तिमाया दुरा (वि.सं. १९८४-२०६९) को स्वरमा गीत रेकर्ड गरे । अल्बमको नाम जुराइयो, ‘सेरोफेरो’ । पहिलो अल्बम उत्पादन भएको सात वर्षपछि २०६० सालतिर आरबीए फिल्मस् ले उनी र ज्ञानुमाया थापाको स्वरमा अर्को श्रव्य अल्बम निकाल्यो ।

दुई सय वर्षको इतिहास 

कर्पुटारे भाका, लमजुङे भाका, दुरा भाकालगायत विभिन्न नामले चिनिने ठाडो भाकाको इतिहास दुई सय वर्षभन्दा पुरानो देखिन्छ ।  बलेवा (पर्वत) का मनवीर खत्री र राङखानी (बाग्लुङ) का गोर्‍या श्रीस (वि.सं. १८५३—१९५०) ले वि.सं. १८७४ झ्याउरेमा ‘सालैजो’ भाका शुरुवात गरेको र त्यसको परिमार्जित रूप ठाडो भाका भएको प्रसंग कालीभक्त पन्तले आफ्नो पुस्तक ‘हाम्रो सांस्कृतिक इतिहास’ मा उल्लेख गरेका छन् ।


वि.सं. १९१४ मा धौलागिरिबाट कास्कीको हंसपुरमा बसाइँ सरेका बौद्धसिङ गुरुङले आफूसँगै ल्याएका ठाडो भाकालाई त्यस ठाउँका मोतीलाल गुरुङ र बखतबहादुर गुरुङले विस्तार गर्ने काम गरे भनेर धर्मराज थापाले आफ्नो पुस्तक ‘गण्डकीका सुसेली’ मा लेखेका छन् । यसरी विस्तार हुँदै आएको ठाडो भाकालाई अर्को पुस्ताले थप विस्तार गरे ।

हाँडीखोला (बर्धान, लमजुङ) का देउबहादुर दुरा र रबैडाँडा (नयाँ कास्की) का पञ्चसुब्बा गुरुङ (वि.सं. १९४७–२०३३) ले ठाडो भाकालाई जनस्तरमा पुर्‍याएर लोकप्रिय बनाउने गरेको थिए । उनीहरू पुरुष भए पनि केटा र केटी बनेर गीत गाउँथे भन्ने भनाइ छ । यी दुईले मायामोह र शास्त्रको गीतमात्र होइन, फूलको प्रकार र माछाका प्रजातिबारे पनि अविराम गीत गाउन सक्थे भन्ने भनाइ संस्कृतिविद डा. जगमान गुरुङको छ ।

वि.सं. १९७० तिर देउबहादुर दुरा र पञ्चसुब्बा गुरुङबीचको घम्साघम्सीपूर्ण भएको गीत सुन्न करापुटार लाग्ने शिवरात्रि तथा फागूपूर्णिमाको अवसरमा लाग्ने मेलामा  जनसमुदायको ठूलो भीड लाग्ने गरेको प्रसंग कालीभक्त पन्तले आफ्नो पुस्तकमा कोट्याएका छन् । केटा-केटाबीच गीत गाउँदा स्रोता/दर्शकलाई त्यति मजा नहुने भएकाले देउबहादुर दुराले नेटा (लमजुङ) की मैरानी दुरालाई गीत गाउन सिकाएपछि केटा र केटीबीच ठाडो भाका गाउने प्रचलन शुरु भएको मानिन्छ ।

***

 भदौ २६ गते मानवचोला त्यागेका भेँडीखर्के साइँलाले जनस्तरमा निकै माया र सम्मान पाए । जनस्तरबाटै ठाडो भाका शिरोमणिको उपाधि पाए । दूधपोखरी प्रतिभा परिवार (वि.सं.२०५२), कोइरालाफाँट युवा क्लब (वि.सं.२०५५),  दुरा सेवा समाज (वि.सं.२०५७), सामाजिक सेवा द रेयुकाइ लमजुङ उपशाखा (वि.सं. २०५७), हिमालचुली कला साहित्य प्रतिष्ठान (वि.सं.२०६५), लमजुङ लोकसंस्कृति विकास केन्द्र (वि.सं.२०६८) लगायतका जनस्तरका संघसंस्थाले उनलाई सम्मान गरे । राज्यबाट भने उनले कहिल्यै पनि सम्मान पाएनन् ।

उनी बिरामी भएर ओखतीमूलोको गर्ने पैसाको अभाव हुँदासमेत राज्य निर्मम रह्यो । बासमतीको भात नरुच्ने अभिजात्य वर्गलाई उपचारको नाममा राज्यकोषबाट लाखौं रुपियाँ बाँड्ने राज्यले गायक भेडीँखर्के साइँलाप्रति कुनै सदासयता देखाएन । ठाडो भाकाको विरासत जोगाउन जनस्तरको प्रयासमात्र पर्याप्त छैन । राज्यको साथ र सहयोग अपरिहार्य छ ।

[साभार: हिमाल ।असोज १, २०७४ । परिमार्जित संस्करण । तस्बिरः याहु ]

[अद्यावधिक २०७४।०६।०२, २०७४।०६।०३, २०७४।०६।०४, २०७५।०८।२२, २०७७।१।२५, २०७७।०२।०४, २०७९।०८।२४]